Του Θωμά Γιούργα
Στον διάλογο Ευθύφρων, ο Πλάτωνας μέσω του χαρακτήρα Σωκράτη μας προσκαλεί σε ένα ακόμα ταξίδι δημιουργικής απορίας και αμφισβήτησης των ηθικών μας πεποιθήσεων.
Πιο συγκεκριμένα, επιτίθεται σε όσους πιστεύουν με βεβαιότητα ότι γνωρίζουν τι είναι το ευσεβές, το γενναίο, το δίκαιο -ειδικά σε περιπτώσεις περίπλοκων ηθικών ζητημάτων.
Στον Ευθύφρονα, ο χαρακτήρας Σωκράτης, με την διατύπωση ενός ιδιοφυούς διλήμματος προσπαθεί να αποδομήσει το επιχείρημα περί ύπαρξης μιας θεϊκής δύναμης που μπορεί να υφίσταται ταυτόχρονα ως παντοδύναμη και πανάγαθη. Αν υπάρχει θεός δεν είναι δυνατόν να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος.
Αυτό είναι ένα έμμεσο πόρισμα της Πλατωνικής θέσης στον Ευθύφρονα, το οποίο δεν βασίζεται σε εμπειρικά δεδομένα. Αντιθέτως επιχειρείται a priori, χωρίς να χρειάζεται δηλαδή η παρατήρηση του κόσμου.
Η σκέψη του Πλάτωνα είναι τόσο δυνατή φιλοσοφικά ώστε ακόμα και σήμερα να ασχολούνται με το δίλημμα του Ευθύφρονα οι πιο σημαντικοί φιλόσοφοι της θρησκείας.
Το σκηνικό του διαλόγου
Ο συνομιλητής του Σωκράτη, Ευθύφρονας, έχει καταγγείλει τον πατέρα του για φόνο εξ αμελείας ενός από τους εργάτες του. Η πράξη του Ευθύφρονα να καταγγείλει τον πατέρα του, θεωρήθηκε ασεβής από τους συγγενείς της οικογένειας, σε αντίθεση με τον Ευθύφρονα που πιστεύει ότι η καταγγελία του πατέρα του ήταν το ηθικό του χρέος.
Η “κακοτυχία” συνεχίζεται για τον Ευθύφρονα όταν συναντά τυχαία τον Σωκράτη έξω από την στοά του άρχοντα βασιλιά που ήταν αρμόδιος για τις παραβάσεις του ποινικού δικαίου. Ο Σωκράτης, όπως είναι αναμενόμενο για τους πρώιμους Πλατωνικούς διαλόγους, θα χτυπήσει διαλεκτικά σαν το χταπόδι τον Ευθύφρονα και θα μας αφήσει παρακαταθήκη, μεταξύ άλλων, και έναν υπέροχο γρίφο.
Τι είναι ευσεβές;
Ο Σωκράτης ζητάει επίμονα από τον Ευθύφρονα να του δώσει τον ορισμό της ευσέβειας. Πέρα από τον ψυχαναγκασμό που τον διακατέχει με την αναζήτηση ορισμών, Ο Σωκράτης θέλει να εξακριβώσει εάν όντως η πράξη του Ευθύφρονα να καταγγείλει τον πατέρα του είναι ευσεβής, άρα και δίκαιη (Θα μιλήσουμε για την ενότητα της Αρετής σε επόμενο θέμα).
Όπως, για παράδειγμα, για να μπορέσουμε να πούμε ότι ένα συγκεκριμένο μέταλλο είναι χρυσός, θα πρέπει πρώτα να γνωρίζουμε τον ορισμό του χρυσού (το χρώμα του, την σκληρότητά του, τον ατομικό του αριθμό, κλπ) έτσι αντιστοίχως, μας λέει ο Πλάτωνας, για να δούμε εάν κάτι είναι ευσεβές, δίκαιο, γενναίο, θα πρέπει να γνωρίζουμε πρώτα τον ορισμό της ευσέβειας, της δικαιοσύνης, της γενναιότητας.
(πριν διαβάσετε παρακάτω προσπαθήστε να δώσετε έναν πρόχειρο ορισμό για την ευσέβεια, την γενναιότητα ή την δικαιοσύνη)
Οι προσπάθειες του καημένου Ευθύφρονα να ορίσει την ευσέβεια…
Ύστερα από τα πρώτα αναγνωριστικά λεπτά του διαλεκτικού ματς και μια αποτυχημένη προσπάθεια ορισμού, ο Ευθύφρονας νιώθει βέβαιος πως έχει βρει την απάντηση. ‘’Ευσεβές είναι αυτό που είναι νόμιμο ή θρησκευτικά αποδεκτό’’ προσπαθεί να μας πει σε 6-7 σελίδες.
Ο Σωκράτης όμως εξοργίζεται, βλέποντας στα μάτια του Ευθύφρονα έναν μακρινό πρόγονο του υπουργού της καρδιάς μας, Γιώργου Βουλγαράκη.
‘’Αν ήταν έτσι φίλε μου θα ταυτιζόταν το νόμιμο με το ηθικό ή ακόμα χειρότερα το θρησκευτικά αποδεκτό με το ηθικό. Αυτό δεν παίζει όμως διότι η έννοια του ηθικού είναι ευρύτερη από την έννοια του (θρησκευτικά) ευσεβούς ή του νόμιμου.’’ Ο κύκλος του ηθικού είναι μεγαλύτερος από τον κύκλο του νομιμου.
(το ‘’δεν παίζει’’ είναι αττική διάλεκτος -για όσους ελιτιστές με κατηγορήσουν για μέτρια μετάφραση)
Το Δίλημμα του Ευθύφρονα
Και φτάνουμε στο μεγάλο κόλπο του Πλάτωνα. Το δίλημμα του Ευθύφρονα:
Μας λέει ο Ευθύφρονας σε μία απέλπιδα προσπάθεια να ορίσει την ευσέβεια:
Ευσέβεια είναι καθετί που αγαπάνε οι θεοί.
Κι εδώ έρχεται το διαλεκτικό νοκ-άουτ του Σωκράτη εναντίον του Ευθύφρονα.
-Οι θεοί αγαπούν το ευσεβές (το ηθικό) επειδή είναι ευσέβεια, ή κάτι είναι ευσέβεια επειδή αγαπιέται από τους θεούς;
Με απλά λόγια δοσμένο. Οι θεοί αγαπάνε μια πράξη ως ευσεβή και ηθική επειδή ήταν ήδη από μόνη της ευσεβής και ηθική πράξη ή μία πράξη γίνεται ευσεβής και ηθική μόνο και μόνο επειδή επέλεξαν να την αγαπήσουν οι θεοί;
(α) Ας πάρουμε την πρώτη επιλογή του διλήμματος, ότι δηλαδή οι θεοί αγαπάνε κάτι ως ηθικό και ευσεβές διότι υπήρχε ήδη ως ηθικό και ευσεβές. Σε αυτή την περίπτωση η ευσέβεια και η ηθική αποτελεί έννοια ανεξάρτητη από τους θεούς. Επομένως δεν ήταν στο χέρι των θεών να αποφασίσουν τι θα είναι ευσεβές και ηθικό. Άρα οι θεοί δεν είναι παντοδύναμοι μιας και δεν μπορούσαν να ορίσουν το ηθικό αλλά αναγκάστηκαν να το αποδεχτούν και να το αγαπήσουν ως προϋπάρχουσα αρχή. Η αγάπη των θεών είναι απλώς ένα γνώρισμα της ηθικής, όχι ουσία.
(β) Ας πάρουμε και την δεύτερη επιλογή του διλήμματος, ότι δηλαδή κάτι είναι ευσεβές και ηθικό μόνο και μόνο επειδή οι θεοί το επέλεξαν και επέλεξαν να το αγαπήσουν. Σε αυτή την περίπτωση η ευσέβεια, η ηθική μετατρέπεται σε ένα καπρίτσιο των θεών, μία έννοια αυθαίρετη η οποία υποβάλλεται στην ιδιοτροπία των θεών και θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, το να βασανίζουμε μωρά για την διασκέδασή μας θα μπορούσε να είναι το ευσεβές και το ηθικό αν οι θεοί είχαν επιλέξει ένα άλλο σετ ηθικής.
Επομένως, και οι δύο επιλογές φαίνεται να είναι καταστροφικές για τον ορισμό που προσφέρει ο Ευθύφρονας αλλά κυρίως για την αντίληψη πως ο θεός μπορεί να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος όπως ισχυρίζονται οι περισσότερες μονοθεϊστικές θρησκείες.
11 Σχόλια
Αρκετά ενδιαφέρον άρθρο. Ένα σχόλιο: Στη δεύτερη περίπτωση που οι θεοί ορίζουν το δίκαιο χρησιμοποιείται τις λέξεις “καπρίτσιο” και ϊδιοτροπία”. Αν οι θεοί είναι λοιπόν παντοδύναμοι (εξ ορισμού) γιατί να μην θεωρήσουμε πως επιλέγουν το δίκαιο με τα δικά τους υπέρσοφα κριτήρια, άρα επιλέγουν πάντα “σωστά” ?
Θα εκτιμούσα το σχόλιο σας για αυτό.
Ευχαριστώ .
Ευχαριστώ πολύ για το μήνυμα. Πραγματικά ενδιαφέρουσα η ερώτηση που βάζετε.
1. Η υπόθεση ότι οι θεοί είναι παντοδύναμοι δεν ενέχει και το πόρισμα ότι είναι πάνσοφοι ή πανάγαθοι. Μπορεί να έχω την δύναμη να μετακινήσω οποιοδήποτε αντικείμενο επιθυμώ αλλά αυτό δε σημαίνει κατ’ανάγκην ότι θα μετακινήσω κάτι με σοφία ή με ηθικά κίνητρα.
2. Το ότι επιλέγουν το δίκαιο με τα δικά τους υπέρσοφα κριτήρια είναι μια πρώτη γραμμή άμυνας. Καταρρέει όμως, εκτιμώ, υπό το βάρος της πίεσης του προβλήματος του κακού (Problem of Evil). Αν είναι παντοδύναμοι και πανάγαθοι γιατί παρατηρούμε τόσο αχρείαστο κακό δίπλα μας; Μια πιθανή απάντηση είναι ότι και πάλι δεν καταλαβαίνουμε το θεϊκό σχέδιο.
Αυτή η απάντηση είναι ανεπαρκής, θεωρώ, διότι σταματάει τη φιλοσοφική διερεύνηση χωρίς να έχει δώσει κάποια ουσιαστική απάντηση.
Η απάντηση στην ερώτηση αν ο θεός (ως παντοδύναμος) μπορεί να φτιάξει μια πέτρα που να μην μπορεί να την σηκώσει, ποιά είναι ???
Επειδή μελέτησα τον διάλογο, για ένα μάθημά μου,θα ήθελα να παρατηρήσω δύο παρανοήσεις.
1.Κανείς δε μίλησε ποτέ με όρους “αγαθότητας” για τους θεούς του 12θεου! Η χριστιανική θρησκεία έχει τέτοιες συνδηλώσεις. Αντίθετα στους θεούς του Ολύμπου παρατηρούμε ανθρώπινα γνωρίσματα, εχθρες κλπ. Έτσι δε γνωρίζουν απαραίτητα την έννοια του οσίου και αν τη γνωρίζουν, δεν έχουν χρέος να τη τηρήσουν. Έτσι σε θέματα ηθικής κ δικαιοσύνης υπάρχουν διχογνωμιες ανάμεσα στους θεούς οπότε δεν μπορούμε να στηριχτουμε σε αυτούς για να αντιληφθούμε το ευσεβές.
Επίσης αν επιλεγαμε να ασκήσουμε κριτική, στο ότι δε γίνεται να δεχτούμε ως ορισμό οσιότητας ότι “κάτι είναι όσιο / ευσεβές επειδή το εγκρίνουν οι θεοί” θα ήταν πολύ σωστά όπως ανέφερες ότι οι θεοί μπορεί να μην έχουν ως σχέδιο για μας την ευτυχία, αλλά τη δυστυχία, άρα πρέπει να αναζητήσουμε εγγενές καλό στην οσιότητα.
2. Η ηθική δεν είναι ευρύτερη έννοια του νόμιμου..Μάλλον αντιστριστροφα πηγαίνει το πράγμα! Με αριστοτελικους όρους μιλώντας, το “δίκαιο” είναι το “γένος” και η “ηθική” το “είδος”.
Σε ευχαριστώ για το σχόλιο και το ενδιαφέρον.
Το (2) που αναφέρεις ως παρανόηση δεν το λέω πουθενά. Το ακριβώς αντίθετο ισχυρίζομαι
”Αυτό δεν παίζει όμως διότι η έννοια του ηθικού είναι ευρύτερη από την έννοια του (θρησκευτικά) ευσεβούς ή του νόμιμου.’’ Ο κύκλος του ηθικού είναι μεγαλύτερος από τον κύκλο του νομίμου.”
Όσο για το (1) που θίγεις, η κριτική του Σωκράτη που πιστεύω είναι η κεντρική κριτική του διαλόγου, είναι πως δεν γίνεται ο οποιοσδήποτε ορίζεται ως θεός να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος. Άρα η κλασική (μονο)θεϊστική αφήγηση καταρρίπτεται. Αυτό είναι φιλοσοφικό και κάπως αναχρονιστικό σχόλιο μέσα από τα μάτια της δυτικής, αναλυτικής φιλοσοφίας. Δεν αναφέρομαι σε κάποια συγκεκριμένη θρησκεία, αν και θα μπορούσα όπως λες ,να αναφέρω την σύνδεση με την αντιδικία των (12) θεών. Σωστό, αλλά σε ένα σύντομο και τόσο πυκνό κείμενο εκλαΐκευσης δυστυχώς δεν χωράνε όλα.
Να είσαι καλά,
Θωμάς
Εξαιρετικά τα άρθρα. Προσπαθείς να μας μεταφέρεις με απλά λόγια στο περιεχόμενο των Σωκρατικών διαλόγων κάτι που θα έπρεπε να γίνεται ξεχωριστό μάθημα στα σχολεία..
Ως προς την ουσία του διαλόγου, αν έπραξε σωστά ο Ευθύφρονας που κατήγγειλε τον πατέρα του, ποιο συμπέρασμα διεξάγεται; Έχουμε τη συνέχεια του διαλόγου ή ο καθένας παράγει τα συμπεράσματα που θεωρεί σύμφωνα με τη δική του ηθική;
Μα, πρόκειται για ερώτημα-δίλημμα του στιλ “να ‘χουμε να λέμε”.
Η όποια απάντηση, προϋποθέτει ενιαία και διαχρονική Ηθική.
Κι εδώ βρίσκεται η ουσία. Από τη στιγμή που η Ηθική είναι μια ευμετάβλητη έννοια, η όποια γενικευμένη αναφορά σε αυτήν, είναι εντελώς λάθος.
Και ναι, ο Βουλγ. είχε δίκιο. Ό,τι είναι νόμιμο είναι και ηθικό (αφού οι νόμοι βασίζονται στην τρέχουσα ηθική αντίληψη). Δεν είναι όμως πάντα έντιμο (ειδικά για τον Καίσαρα και τη σύζυγό του).
Κι αν αυτό φαίνεται σε μερικούς ακραίο, ας μελετήσουν τη “Γενεαλογία της Ηθικής”, αφού φροντίσουν να βγάλουν τις παρωπίδες τους.
Σίγουρα δεν υπάρχει συγκεκριμένη απάντηση. Έγκειται στους ηθικούς κανόνες του καθενός. Εδώ πρέπει να γίνει διαχωρισμός της προσωπικής ηθικής και της ηθικής που βασίζεται στις τρέχουσες κοινωνικές αντιλήψεις. Το θέμα είναι δύσκολο να αναλυθεί, γιατί ποιος μπορεί να κρίνει τι είναι ηθικό και τι όχι ή πως γίνεται κάτι που σήμερα είναι ηθικό, παλιότερα να ήταν ανήθικο. Ήταν στοχευμένη η παρατήρησή σας, ότι η ηθική είναι ευμετάβλητη έννοια και η όποια γενίκευση λάθος.
Ως προς το ότι είναι νόμιμο είναι και ηθικό αφού οι νόμοι βασίζονται στην τρέχουσα ηθική αντίληψη, ενώ δεν είναι πάντα έντιμο, υπάρχει μία αντίφαση ή κάτι το παράδοξο. Πώς γίνεται μία πράξη για παράδειγμα να είναι ηθική, να είναι νόμιμη, αλλά να είναι μη έντιμη, δηλαδή άτιμη. Η ατιμία ή το μη έντιμο, θεωρώ ότι δεν αποτελεί ή δεν συνιστά στοιχείο ηθικής.
Ως προς τη μελέτη της Γενεαλογίας της Ηθικής, χωρίς παρωπίδες, νομίζω είναι εσφαλμένη υπόδειξη, βασισμένη σε λανθασμένη αντίληψη.
Θα ήθελα να πω το εξής:
“Επομένως, και οι δύο επιλογές φαίνεται να είναι καταστροφικές για τον ορισμό που προσφέρει ο Ευθύφρονας αλλά κυρίως για την αντίληψη πως ο θεός μπορεί να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος όπως ισχυρίζονται οι περισσότερες μονοθεϊστικές θρησκείες. ”
Πως ορίζεις τις δύο έννοιες? Είναι χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Θεού ή απλά τρόποι δράσης του? Συνήθως το πρόβλημα βρίσκεται σε αυτούς τους ορισμούς.
Στην περίπτωση της Αγίας Γραφής ο Θεός παρουσιάζεται να έχει αυτά ως χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του, άρα επειδή είναι αυτό δρα και έτσι. Τώρα αυτά τα χαρακτηριστικά από μόνα τους βάζουν και περιορισμούς: ένας που είναι αγαθός δε θα κάνει ποτέ κακο. Ένας που ειναι δίκαιος δε θα αδικήσει. Ένας που είναι αλήθεια δε θα πει ποτέ αλήθεια.
“Αν είναι παντοδύναμοι και πανάγαθοι γιατί παρατηρούμε τόσο αχρείαστο κακό δίπλα μας;”
Είναι το πιο μεγάλο ερώτημα που δημιουργεί πρόβλημα αλλά νομίζω πως μόνος σε άλλο σημείο δίνεις την απάντηση: “Μπορεί να έχω την δύναμη να μετακινήσω οποιοδήποτε αντικείμενο επιθυμώ αλλά αυτό δε σημαίνει κατ’ανάγκην ότι θα μετακινήσω κάτι με σοφία ή με ηθικά κίνητρα.”
Κατά αντιστοιχία, το ότι ο Θεός έχει γνώση του κακού δε σημαίνει πως είναι υποχρεωμένος και να κάνει κάτι για αυτό, ειδικά όταν αυτό είναι συνέπεια ανυπακοής και άρα δίκαιης τιμωρίας. Τώρα επειδή είναι και αγάπη βρήκε τη λύση μέσω της σταύρωσης και ανάστασης του Χριστού να δώσει τη λύση στη σωτηρία από το κακό. Το να ρίχνουμε όμως το φταίξιμο για το κακό που υπάρχει, που είναι συνέπεια, στο Θεό χωρίς να γνωρίζουμε το χαρακτήρα του είναι άτοπο.
Μάνος
Pingback: Οκτώβριος 2018 – Οι Γκαζές μας – ΓΚΑΖΕΣ – τα γυαλένια μας