H Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 εξακολουθεί ακόμα και σήμερα να αποτελεί ένα ιστορικό ορόσημο που, μαζί με τη Γαλλική Επανάσταση, το επαναστατικό 1848, και την Κομμούνα, είναι οι οδοδείκτες για την ουτοπία. Οχι την ουτοπία που παραπέμπει στο απραγματοποίητο και το αδύνατο, αλλά σ’ εκείνη του μη -ακόμα- πραγματοποιημένου.
Toυ Τάσου Τσακίρογλου
Ο κωδικός για τον Οκτώβρη «έφοδος στον ουρανό» επιβεβαιώνεται από όλα τα ιστορικά στοιχεία και ταυτόχρονα εμπεριέχει όλο το δραματικό υπόβαθρο μιας εφόδου «εκτός εποχής» ή καλύτερα «μπροστά από την εποχή της». Γιατί η Ρωσική Επανάσταση δεν κινήθηκε, όπως πολλοί -κυρίως νεότεροι- νομίζουν, μόνο στο πολιτικό και οικονομικό πεδίο, αλλά και στα πεδία της τέχνης, του πολιτισμού και της κοινωνίας.
Σ’ ένα περιβάλλον αγροτικής καθυστέρησης, κοινωνικού συντηρητισμού και πολιτικού αυταρχισμού από το τσαρικό καθεστώς, σε μια γεωγραφικά χαώδη χώρα με μικρές αστικές νησίδες και χαμηλή εκβιομηχάνιση, οι μπολσεβίκοι πολέμησαν κόντρα στα δεδομένα και εν πολλοίς στην ιστορία, επιχειρώντας ένα ιστορικό «σχήμα πρωθύστερο», το οποίο επιβλήθηκε, σύμφωνα με τον Λένιν, «στον πιο αδύναμο κρίκο». Με την ελπίδα, βέβαια, ότι το εγχείρημά τους δεν θα μείνει μόνο, αλλά θα πλαισιωθεί από την επανάσταση στις αναπτυγμένες χώρες – και πρώτα απ’ όλα στη Γερμανία.
Τους πρώτους δέκα μήνες της νέας σοβιετικής εξουσίας, δηλαδή από τον Νοέμβριο του 1917 έως τον Αύγουστο του 1918, περίπου 950 διατάγματα και αποφάσεις των δύο κορυφαίων οργάνων –της Παρρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής και του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων– επιχείρησαν να διαμορφώσουν το νέο πολιτικό, οικονομικό και νομικό πεδίο, το οποίο θα σηματοδοτούσε το πέρασμα στον σοσιαλισμό.
Φυσικά, τα επόμενα χρόνια οι ιστορικές επιπλοκές και η επικράτηση του σταλινικού καθεστώτος αναίρεσαν -τουλάχιστον στο πολιτικό πεδίο- μεγάλο μέρος αυτού του έργου και λειτούργησαν δυσφημιστικά τόσο για τον σοσιαλισμό όσο και για την ίδια την ΕΣΣΔ, με τα γνωστά αποτελέσματα.
Περισσότερο γνωστές μέχρι σήμερα είναι εκείνες οι πολιτικές αποφάσεις που αφορούσαν το κόψιμο των δεσμών με το παλαιό καθεστώς και τη δημιουργία του νέου, όπως η εθνικοποίηση των τραπεζών και των μεγάλων επιχειρήσεων, ο εργατικός έλεγχος της παραγωγής και η αυτοδιαχείριση των επιχειρήσεων, η προστασία της εργασίας, η απαλλοτρίωση των γαιοκτημόνων και η αναδιανομή της γης κ.λπ.
Ωστόσο, το διάστημα αυτό η νέα νομοθεσία καταπιάστηκε και με τα προβλήματα που η αστικο-δημοκρατική επανάσταση του Φεβρουαρίου άφησε άλυτα, προχωρώντας σε ρυθμίσεις που ακόμα και σήμερα για πολλές χώρες αποτελούν ζητούμενο.
Στις μέρες μας, σε μια εποχή νεοσυντηρητικής στροφής σ’ επίπεδο κοινωνίας, αλλά και αμφισβήτησης κάθε κεκτημένου σε εργασιακά, παιδεία και δικαιώματα, η μελέτη της νομοθετικής δραστηριότητας της σοβιετικής κυβέρνησης στα πρώτα της βήματα αποτελεί μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα και διδακτική δραστηριότητα.
Δεν αφορά το παρελθόν και την ιστορία, αλλά το παρόν και τα σημερινά προβλήματα που ο νεοφιλελευθερισμός προκαλεί καθημερινά. Δείχνει δε τον δρόμο σε κάθε προοδευτική κυβέρνηση, όχι ως κάποιο ιερό ή αναλλοίωτο καθήκον, αλλά ως μεθοδολογικό εργαλείο και πολιτικό πρότυπο, προσαρμοσμένο βέβαια στις ανάγκες της εποχής μας.
Ορισμένες από αυτές τις πρώτες αποφάσεις καταγράφουμε παρακάτω. Η ημερομηνία κάθε διατάγματος αναφέρεται στο νέο ημερολόγιο που υιοθέτησε η Ρωσία τον Ιανουάριο του 1918:
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΔΙΚΑΙΟ
• 31 Δεκεμβρίου 1917: Καθιερώνεται ως επίσημος γάμος ο πολιτικός, ενώ πιθανή θρησκευτική τελετή (επιπρόσθετα της πολιτικής) θεωρείται «ιδιωτική υπόθεση». Οι νεόνυμφοι μπορούν να διαλέξουν ως οικογενειακό επώνυμο αυτό του άντρα ή της γυναίκας ή θα φέρουν διπλό επώνυμο. Με το ίδιο διάταγμα, τα παιδιά που έχουν γεννηθεί εκτός γάμου εξισώνονται σε δικαιώματα με τα «νόμιμα» παιδιά.
• 29 Δεκεμβρίου 1917: Για το διαζύγιο: Ο γάμος διαλύεται κατόπιν αιτήματος και των δύο συζύγων (συναινετικά) ή του ενός μόνο συζύγου. Αρμόδια είναι τα τοπικά δικαστήρια. Ολες οι τρέχουσες αιτήσεις διαζυγίων σε θρησκευτικούς θεσμούς (χριστιανικούς ή μη) ακυρώνονται.
• 4 Μαρτίου 1918: Κάθε πολίτης της ΕΣΣΔ, άνω των 18 ετών, είναι ελεύθερος να αλλάξει το όνομα ή το επώνυμό του, στον βαθμό που αυτή η αλλαγή δεν καταπατά τα δικαιώματα τρίτων προσώπων, σύμφωνα με τους σχετικούς νόμους.
ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ -ΚΡΑΤΟΥΣ / ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
• 2 Φεβρουαρίου 1918: Η Εκκλησία χωρίζεται από το Κράτος. Κάθε πολίτης είναι ελεύθερος να ακολουθεί όποια θρησκεία επιθυμεί ή να μην ακολουθεί καμία. Καταργείται ο θρησκευτικός όρκος και όλες οι θρησκευτικές τελετές σε δημόσιες εκδηλώσεις (π.χ. αγιασμοί κ.λπ.). Απαγορεύεται το δικαίωμα της ιδιοκτησίας σε όλες τις εκκλησιαστικές ή θρησκευτικές ενώσεις.
• 10 Ιουλίου 1918: Σύμφωνα με την πρόβλεψη του Συντάγματος της ΕΣΣΔ και τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Εργαζομένων και Εκμεταλλευόμενων και «προκειμένου να διασφαλιστεί η ελευθερία της συνείδησης», αποφασίζεται ο χωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος και του Σχολείου από την Εκκλησία.
Όμως, «η ελευθερία της θρησκευτικής και αντιθρησκευτικής προπαγάνδας αναγνωρίζεται σε όλους τους πολίτες».
• 24 Δεκεμβρίου 1917: Μεταφορά της δικαιοδοσίας για όλα τα θέματα εκπαίδευσης και ανατροφής των παιδιών από τις εκκλησιαστικές αρχές στο Κομισαριάτο Δημόσιας Εκπαίδευσης (το τότε υπουργείο Παιδείας). Ετσι αφαιρούνται οι αρμοδιότητες αυτές απ’ όλα τα ενοριακά, τα εκκλησιαστικά, τα αποστολικά και τα σεμιναριακού τύπου σχολεία.
• 2 Αυγούστου 1918: Καθιερώνεται ευεργετική διάταξη για την κατά προτίμηση εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση εργατών και φτωχών αγροτών, καταργούνται τα δίδακτρα και υιοθετούνται τα φοιτητικά επιδόματα.
ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
• 27 Νοεμβρίου 1917: Εισάγεται ο εργατικός έλεγχος στην παραγωγή, στην αγορά, στην πώληση και στην αποθήκευση των προϊόντων και των πρώτων υλών, αλλά και σε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες (βιομηχανικές, εμπορικές, τραπεζικές, αγροτικές και συνεταιριστικές). Καταργείται το εμπορικό μυστικό και οι εργοδότες υποχρεούνται να παρουσιάζουν στους εκπροσώπους των εργαζομένων τα βιβλία τους.
• 25 Ιουνίου 1918: Εισάγεται ο θεσμός των Συλλογικών Συμβάσεων, ο οποίος εφαρμόζεται σε όλους τους τύπους αμοιβής (μεροκάματο, μηνιαίο, επιδόματα κ.λπ.).
• 14 Ιουνίου 1918: Οι εργαζόμενοι σε όλους τους τομείς της οικονομίας, εάν έχουν συμπληρώσει έξι συνεχόμενους μήνες εργασίας, αποκτούν το δικαίωμα ετήσιας πληρωμένης άδειας. Αυτή πληρώνεται προκαταβολικά, ενώ θεσπίζονται μεγαλύτερες διακοπές για πρόσωπα που απασχολούνται σε βαριές και ανθυγιεινές εργασίες.
• 24 Δεκεμβρίου 1917: Καθιερώνεται επίδομα ανεργίας, το οποίο ο άνεργος αρχίζει να δικαιούται από την τέταρτη μέρα της ανεργίας του.
• 11 Απριλίου 1918: Εισάγεται ο θεσμός των καταναλωτικών συνεταιρισμών, με πολλές απαλλαγές και προνόμια για τα μέλη τους.
ΣΤΡΑΤΟΣ
• 29 Δεκεμβρίου 1917: Καθιερώνεται η εκλογή των στρατιωτικών διοικητών από τους φαντάρους.
• 22 Απριλίου 1918: Με αυτό το διάταγμα, το οποίο επικαλείται την ιμπεριαλιστική περικύκλωση και τις συνθήκες πολέμου, καθιερώνεται όχι μόνο η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία, αλλά και η εναλλακτική θητεία για όσους επικαλούνται λόγους θρησκείας ή συνείδησης για να μην κρατούν όπλο.
ΑΣΤΙΚΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ
• 4 Δεκεμβρίου 1917: Εισάγεται ο θεσμός της ανακλητότητας των αντιπροσώπων σε όλα τα επίπεδα των θεσμών, ακόμα και στη Συντακτική Συνέλευση. «Αυτό αφορά την πραγματική και ουσιαστική υποταγή του εκλεγμένου στο σώμα που τον εκλέγει».
• 24 Νοεμβρίου 1917: Καταργούνται όλοι οι τίτλοι ευγενείας (κόμης, πρίγκιπας κ.λπ.) και τα αστικά αξιώματα (δημοτικοί σύμβουλοι, σύμβουλοι του κράτους κ.λπ.) και τα προνόμια που απορρέουν απ’ αυτά. Η περιουσία των θεσμών των ευγενών περνά στα αυτοδιαχειριζόμενα περιφερειακά σώματα.
• 10 Ιουλίου 1918: Η ΕΣΣΔ αναγνωρίζει το δικαίωμα του ασύλου σε όλους τους ξένους, που υπόκεινται σε διώξεις για πολιτικούς και θρησκευτικούς λόγους.
• 6 Ιανουαρίου 1918: Καθιερώνεται το δυτικο-ευρωπαϊκό ημερολόγιο, «προκειμένου η Ρωσία να συγχρονιστεί με τον τρόπο μέτρησης του χρόνου που χρησιμοποιούν όλα τα πολιτισμένα έθνη».
Στη νομοθετική δραστηριότητα ο Λένιν, ως πρόεδρος του Συμβουλίου των Λαϊκών Επιτρόπων, έπαιξε καθοριστικό ρόλο, παρακολουθώντας τις πιο διαφορετικές πλευρές της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της νεαρής σοβιετικής δημοκρατίας.
Πολλά από τα καθοριστικά διατάγματα που παρουσιάζονται εδώ (αλλά και πολλά άλλα) φέρουν την προσωπική του σφραγίδα. Ολοι οι νόμοι της κυβέρνησης πριν συζητηθούν εξετάζονταν από τα υπουργεία Δικαιοσύνης, Οικονομικών και Κρατικού Ελέγχου.
Η έγκρισή τους γινόταν με την αρχή της πλειοψηφίας. Ο Λένιν, παρότι πρόεδρος, δεν είχε κανένα ιδιαίτερο προνόμιο σε σχέση με τα υπόλοιπα μέλη.
Οι πληροφορίες για το περιεχόμενο των διαταγμάτων προέρχονται από το βιβλίο «First Decrees of Soviet Power», Lawrence & Wishart, 1970, με επιμέλεια του Yuri Akhapkin.