Στον Δημήτρη Κούλαλη
Συνέντευξη με την Αθηνά Αθανασίου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου
*ΙΜΚ= Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους
Στο προοίμιο του βιβλίου αναφέρεται ότι υπάρχουν δύο εκδοχές της απ-αλλοτρίωσης: εκείνη που εκτιμούμε και εκείνη που αντιμαχόμαστε. Σ’ αυτή τη βάση, θα θέλαμε να μας δώσετε τον εννοιολογικό ορισμό αυτών των δύο εκδοχών.
Η έννοια της απ-αλλοτρίωσης (dispossession) αναφέρεται αφενός στη νεοφιλελεύθερη λογική/λογιστική επιβαλλόμενης αποστέρησης και αφαίμαξης μέσω μιας ριζικής ανακατανομής πλούτου και ισχύος προς τα πάνω. Αφετέρου, προσεγγίζεται στο βιβλίο μας ως πεδίο συλλογικής επιτέλεσης μιας διαφορετικής πολιτικής αντίληψης που προκύπτει μέσα από τη διεκδίκηση δίκαιων, ισότιμων, δημοκρατικών όρων διαβίωσης και συμβίωσης. Η απ-αλλοτρίωση υπονοεί τη νεοφιλελεύθερη βία της αναλωσιμότητας, αλλά είναι επίσης ενδογενής σε διαδικασίες συγκρότησης των υποκειμένων: η απώλεια είναι συστατική παράμετρος της υποκειμενοποίησης και της συσχετικότητας. Με άλλα λόγια, καθώς η αποστέρηση μας φέρνει αντιμέτωπες/ους με τα όρια της αυτάρκειάς μας, γίνεται πεδίο για μια συλλογική πολιτική εργασία αλληλομεταμόρφωσης αλλά και δημοκρατικού μετασχηματισμού. Αυτό που διερευνούμε στο βιβλίο αυτό είναι αν και πώς η απ-αλλοτρίωση, που στερεί από ορισμένες ζωές και επιθυμίες το αίσθημα της οντολογικής βιωσιμότητας και διάρκειας, καθιστά επιτακτική τη ριζική μετατροπή των όρων κατανόησης και επιτέλεσης των δεσμών τού ανήκειν, στην κατεύθυνση μιας αγωνιστικής απάντησης στην πολιτικά επιβεβλημένη και άνισα κατανεμημένη αποστέρηση.
Ισχυρίζεστε πως «είτε στο φιλελεύθερο είτε στο φασιστικό καθεστώς, η απαλλοτρίωση λειτουργεί ως ένας μηχανισμός ελέγχου». Ερειδόμενοι σ’ αυτό, η απαλλοτρίωση, μέσω του ελέγχου, θα μπορούσε να αποτελέσει το εργαλείο για το πέρασμα απ’ την «αστική» δημοκρατία στον «αστικό» αυταρχισμό;
Επιτρέψτε μου να επισημάνω τη διαφορετική μας διατύπωση: η άκριτη και ισοπεδωτική συναίρεση φιλελεύθερου και φασιστικού καθεστώτος δεν αντιπροσωπεύει τη δική μας προσέγγιση. Αυτό που υποστηρίζουμε, λοιπόν, είναι ότι η απ-αλλοτρίωση έχει πολλαπλές ιστορικές μορφές, και αυτές οι ιστορικές και πολιτικές ιδιαιτερότητες πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψη. Για παράδειγμα, είναι διαφορετικοί οι όροι απ-αλλοτρίωσης που απαντούν στο πλαίσιο της φιλελεύθερης πολυπολιτισμικότητας που “επιτρέπει” τις διαφορές υπό όρους και εργαλειοποιώντας, από εκείνους που απαντούν στο πλαίσιο αποικοκρατικών ή νεο-αποικιοκρατικών καθεστώτων απαρτχάιντ, κοκ. Ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, η απ-αλλοτρίωση λειτουργεί ως ένας αυταρχικός μηχανισμός ελέγχου, που έχει ταξικά, έμφυλα και φυλετικά χαρακτηριστικά, και που περιγράφει ιστορικές εμπειρίες ξεριζώματος, κατοχής, φτώχειας, θυματοποίησης, κατάλυσης δημοκρατικών κοινωνικών δεσμών.
Στις μέρες μας παρατηρείται η εξής παραδοξότητα: ενώ η πλειοψηφία της κοινωνίας δείχνει να ασφυκτιά απ’ τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, εντούτοις ελάχιστοι λαμβάνουν πρωτοβουλίες και αντιστέκονται. Κατά τη γνώμη σας, συνδέεται αυτό το παράδοξο με την επιρροή των «σημείων ελέγχου» στις σχέσεις συμβίωσης- κατ’ επέκταση και στις κοινές δράσεις;
Δεν θα έθετα το ζήτημα των αντιστάσεων με τόσο στενά αριθμητικούς όρους. Τα τελευταία χρόνια, έχουν υπάρξει και συνεχίζουν να αναδύονται σημαντικές και επιδραστικές μορφές αντίστασης, στην Ευρώπη και σε όλο τον κόσμο. Αυτό που προσπαθήσαμε μάλιστα να κάνουμε σ’ αυτό το βιβλίο ήταν να εμπνευστούμε θεωρητικά και πολιτικά από αυτές τις μορφές πληθυντικής επιτελεστικής δράσης σε διαφορετικές περιοχές, προκειμένου να ερμηνεύσουμε τις ομοιότητες και τις διαφορές τους, τις προκλήσεις και τις δυνατότητές τους.
Το ερώτημά σας, όμως, αφορά ένα διαρκές φιλοσοφικό και πολιτικό «παράδοξο» που συνδέεται με το ερώτημα του υποκειμένου: πώς κινητοποιούμαστε ενάντια στους όρους μέσω των οποίων έχουμε συγκροτηθεί ως κοινωνικά υποκείμενα. Ωστόσο, αυτό είναι το «πνεύμα» της αντίστασης: να στεκόμαστε κριτικά απέναντι στις νόρμες της ίδιας μας της υποκειμενοποίησης. Και αυτή είναι η διαλεκτική της καθυπόταξης και της υποκειμενοποίησης, όπως την έχει αναλύσει και η Μπάτλερ στο πλαίσιο της επιτελεστικής θεωρίας της: το υποκείμενο αναφέρεται ταυτόχρονα και αδιάρρηκτα τόσο στο υποκείμενο που υπό-κειται σε ισχύουσες σχέσεις εξουσίας όσο και στο υποκείμενο που δυνάμει αποδομεί και αμφισβητεί αυτές τις σχέσεις. Γινόμαστε υποκείμενα καθώς υποτασσόμαστε και αντιστρόφως, σε μια διαδικασία διαλεκτική, ανοιχτή και αστάθμητη.
Στο πλαίσιο μιας αριστερής πολιτικής, η διεκδίκηση δίκαιων όρων συμβίωσης πρέπει να εμπλέκεται κριτικά με τις συνθήκες στις οποίες βρίσκονται όσες/οι απειλούνται από τον ρατσισμό, την κρατική βία, την ταξική εκμετάλλευση, τον ηγεμονικό ανδρισμό και την ετεροκανονικότητα. Η διεκδίκηση δίκαιων όρων συμβίωσης πρέπει να ανοίγει το δρόμο για τον μετασχηματισμό των συνθηκών που έχουν επιτρέψει αυτές τις τραυματικές εμπειρίες και αυτές τις αδικίες. Αμφισβητούν τον εγωκεντρισμό του κτητικού ατομισμού, αλλά και τις ουσιοκρατικές και ολοκληρωτικές θεωρήσεις που συχνά χαρακτηρίζουν θεωρήσεις του «κοινοτισμού». Η αξιακή επαν-επινόηση του πολιτικού πεδίου που επιζητούμε σήμερα ως αντίδοτο τόσο στη μεταπολιτική καμπή του νεοφιλελευθερισμού όσο και στις νεο-αναδυόμενες ακροδεξιές και νεοναζιστικές εξάρσεις αναφέρεται σε μια δημοκρατία με δήμο και έναν δήμο με διαφορές.
Η απ-αλλοτρίωση, λέτε, παράγει υποκείμενα που λόγω του φαντασιακού σκοπού της ανέλιξης- αφού το είναι κατανοείται ως κατέχειν- υπάρχουν κατέχοντας εκείνους που δεν έχουν ιδιοκτησία. Πώς επιτυγχάνεται αυτό; Κι αν θέλετε, μήπως θα πρέπει να εξετάσουμε και τους ΙΜΚ και τη συμβολή αυτών στη διαμόρφωση τέτοιων πολιτικών οντοτήτων;
Όπως μας έχει διδάξει ο Αλτουσέρ, οι Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους συνιστούν ένα πολύπλοκο σύστημα μέσα από το οποίο εξασφαλίζεται η αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας: είναι ο τρόπος με τον οποίο η κυρίαρχη τάξη αναπαράγει τις υλικές, πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες ύπαρξής της. Βέβαια η πάλη των τάξεων, κατά τον Αλτουσέρ, υπερτερεί της κυρίαρχης ιδεολογίας και των ΙΜΚ. Είναι σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, να επεκτείνουμε και να περιπλέκουμε διαρκώς την έννοια της ταξικότητας με άλλες διάχυτες μορφές κυριαρχίας, εκμετάλλευσης και ανισότητας, όπως αυτές που αφορούν τις έμφυλες και τις φυλετικές διακρίσεις, την αποικιοκρατική και μετααποικιακή ιστορία. Όμως, οφείλουμε στον Αλτουσέρ την σημαντική παρατήρηση ότι η αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας δεν συνιστά μια αυτόματη, μηχανική αναπαραγωγή δεδομένων προταγμάτων και θεσμών. Ο αγώνας για την αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας είναι μια διαρκής ανολοκλήρωτη διαδικασία, που υπόκειται στην αστάθμητη επίδραση των αντιστάσεων, των κριτικών δράσεων και των επαναστατικών σχεδιασμάτων. Επομένως, χρειάζεται θεωρητική εγρήγορση απέναντι σε μηχανιστικές και τελεολογικές προσεγγίσεις που επαφίενται σε έναν δομικό καθορισμό. Επίσης καίριας σημασίας θεωρώ την αναγνώριση της υλικότητας της κυρίαρχης ιδεολογίας, που αφορά, με δικούς μου όρους, τον ενσώματο, βιωμένο τρόπο εγχάραξης και εμπέδωσης της κανονιστικότητας στα υποκείμενα. Μέσα από αυτές τις συμβολές, καλούμαστε να κατανοήσουμε σήμερα τις διαδικασίες της πολιτικής υποκειμενικότητας χωρίς να ανασυστήσουμε τη μεταφυσική του κυρίαρχου υποκειμένου. Το ερώτημα, λοιπόν, σήμερα είναι πώς μπορούμε «εμείς», ως υποκείμενα της «κρίσης» (με όλες τις πολυσημίες και αβεβαιότητες που διαπερνούν αυτό το «εμείς»), να ξανα-φανταστούμε συλλογικά και να επαν-ενεργοποιήσουμε την κριτική του παρόντος, ώστε να απελευθερωθούν νέες αναστοχαστικές δυνατότητες για ισότητα κι ελευθερία.
Στο βιβλίο γίνεται αναφορά στη «νέα ευρωπαϊκή Αριστερά». Ποιο πιστεύετε ότι πρέπει να είναι το πεδίο πάνω στο οποίο αυτή θα οικοδομηθεί ;
Η Αριστερά οραματίζεται και χρειάζεται την κοινωνία ενεργά παρούσα και συμμέτοχη, να ελέγχει και να συνδιαμορφώνει το πολιτικό τοπίο. Μαζί με τα κοινωνικά κινήματα, καλείται να συμβάλει διαρκώς στην καλλιέργεια των συνθηκών δυνατότητας για ένα πολιτικό πράττειν ισότητας και δικαιοσύνης πέρα από τον νεοφιλελεύθερο κοινωνικό δαρβινισμό και ενάντια στο ρατσισμό και την ακροδεξιά. Το πεδίο πάνω στο οποίο οικοδομείται η νέα Αριστερά είναι οι μορφές υπεράσπισης και ανανέωσης του κοινωνικού χώρου, μέσα από μια πολιτική του «εμείς» αντί για τον ατομισμό, ενάντια στην ιδεολογία της καταναλωτικής σαγήνης, της κερδοσκοπίας και της ανταγωνιστικής ιδιοτέλειας. Γνώμονας πρέπει να είναι οι ανάγκες αυτών που η ζωή τους καταπατήθηκε ως παράπλευρη απώλεια της συστημικής κρίσης του ύστερου καπιταλισμού, αυτών που εκτίθενται στον κοινωνικό θάνατο κάθε είδους ρατσισμού. Αυτή η πολιτική στιγμή είναι μια μοναδική ευκαιρία για την ανακατανομή της πολιτικής ισχύος στην Ευρώπη, για μια μη-ευρωκεντρική Ευρώπη. Απέναντι στην λογική της κυριαρχίας των αγορών και στους εθνικιστικούς παροξυσμούς, το αίτημα του καιρού για την Αριστερά είναι μια εμπνευσμένη πολιτική που αναπτερώνει το κοινωνικό φαντασιακό της ριζοσπαστικής δημοκρατίας.
Info: Το βιβλίο των Τζ. Μπάτλερ- Αθ. Αθανασίου, Απ-αλλοτρίωση, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ΤΟΠΟΣ σε όλα τα βιβλιοπωλεία.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 5.11.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.