της Ελένης Κοτσάτου*
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΚΡΟΤΟΥΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΕΣ (Συνεργασία του Νόστιμον Ήμαρ με το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης)
Τα τελευταία χρόνια τα νησιά του Αιγαίου και συγκεκριμένα η Λέσβος, η Χίος και νοτιότερα η Σάμος και η Κως έχουν γίνει τόποι όπου παγκόσμιες εξελίξεις αποκτούν τοπικές εκφάνσεις. Νέες ζώνες επιτήρησης της πληθυσμιακής κινητικότητας έχουν δημιουργηθεί, και νέες μορφές ελέγχου. Τα σύνορά μας γίνονται μηχανισμοί ελέγχου της κινητικότητας ανθρώπων ή /και αγαθών. Γίνονται ακόμη τόπος προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από διάφορες διεθνείς, εθνικές και τοπικές οργανώσεις αλλά και όριο ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο. (1)
Καθώς ζούμε σε χρόνια μεγάλων πολιτικών και γεωστρατηγικών ανακατατάξεων, βιώνουμε τη μεγαλύτερη μετακίνηση πληθυσμών από τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Η Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους πρόσφυγες, κατέγραψε το 2015 τον μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων εξαναγκασμένης μετανάστευσης στον κόσμο για την τελευταία πεντηκονταετία (περίπου 53 εκατομμύρια).
Μυριάδες άνθρωποι διανύουν χιλιάδες χιλιόμετρα σε αναζήτηση τόπου καταφυγίου, όπου ελπίζουν να βρουν στοιχειώδεις δυνατότητες επιβίωσης, διωγμένοι από απάνθρωπες δικτατορίες, ανελέητες κι ατέρμονες πολεμικές συρράξεις και καταδιωκόμενοι από τη φτώχεια και την πείνα. (2)
Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι συνυφασμένη με την μετανάστευση. Όλοι γνωρίζουμε ότι στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχαν θεσμοί για την προστασία των ξένων και των προσφύγων. Στην τραγική ιστορία των παππούδων μας υπάρχουν έντονα τα βιώματα της προσφυγιάς. Στην πιο πρόσφατη παγκόσμια ιστορία οι Ευρωπαίοι ήταν εκείνοι που αναζητούσαν καταφύγιο σε άλλους ηπείρους, ενώ σήμερα οι μετανάστες αποτελούνται από κατοίκους άλλων ηπείρων. Η χώρα μας έστειλε εκατομμύρια μετανάστες σε όλα τα μέρη του κόσμου κι ωφελήθηκε από αυτούς. (3)
Η είσοδος μεταναστών στην Ελλάδα άρχισε από το 1970 και μετά, αν και τότε ήταν αμελητέα. Έλαβε μεγάλες διαστάσεις τη δεκαετία του ΄90, όταν νόμιμοι και μη έχοντες τα απαιτούμενα έγγραφα, από διάφορες χώρες, εισέρευσαν στην Ελλάδα σε μεγάλους αριθμούς. (4)
Η όξυνση των συγκρούσεων στην Εγγύς και τη Μέση Ανατολή: ο πόλεμος στο Αφγανιστάν, στο Ιράκ και κυρίως στη Συρία –από όπου προέρχεται το ένα τρίτο των προσφύγων στον κόσμο- αλλά και οι πολεμικές συρράξεις στην Αφρική είναι οι σημερινοί λόγοι που αναγκάζουν απελπισμένους ανθρώπους ν’ αφήσουν τον τόπο τους –αφού στην ουσία είναι πλέον χωρίς δικό τους τόπο – και να ταξιδέψουν –συχνά- χωρίς τα απαραίτητα έγγραφα, τα οποία είναι πολλές φορές, ανέφικτο να τα αποκτήσουν. (5)
Ο τρόπος λειτουργίας της παγκόσμιας οικονομίας με τη δημιουργία ευνοούμενων κι αδικημένων χωρών, καθώς και οι εξωτερικές πολιτικές τόσο των ΗΠΑ, όσο και της Ευρώπης βρίσκονται στις ρίζες αυτού του τεράστιου κύματος μετανάστευσης και προσφυγιάς. (6)
Τα δυτικά κράτη που καλούνται σήμερα να αναγνωρίσουν την προσφυγική ιδιότητα στους αιτούντες άσυλο είναι ταυτόχρονα, στον έναν ή τον άλλο βαθμό εμπλεκόμενα στη δημιουργία ή /και στην ενίσχυση του προσφυγικού ζητήματος. (7)
Η ανθρώπινη κινητικότητα αυξάνεται, ακριβώς, επειδή οι λόγοι γίνονται ολοένα και πιο ανάμικτοι. (8)
Η συρροή αυτή, αν και φάνηκε ξαφνική, ήταν προβλέψιμη. Το σύστημα ασύλου της ΕΕ δεν προσαρμόστηκε σε μια κρίση προσφύγων. Έμεινε καθηλωμένο στη διαχείριση της μετανάστευσης και στην αναποτελεσματική λογική ελέγχου. (9)
Η Χίος ζει κι αυτή το δικό της σημαντικό κεφάλαιο του προσφυγικού. Η τοπική κοινωνία, οι πρόσφυγες και οι διεθνείς εθελοντές – οι τρεις βασικοί άξονες- χαράζουν τη δική της ξεχωριστή ιστορία.
Στη διάρκεια του 2015, τα αλλεπάλληλα ναυάγια αυτοσχέδιων πλοιαρίων στη Μεσόγειο επισφραγίζουν με τη φρίκη τους αυτό που ονομάστηκε στη συνέχεια προσφυγική και μεταναστευτική κρίση. Μέχρι τότε η τοπική κοινωνία της Χίου δε γνωρίζει στο μεγαλύτερο της ποσοστό ή δεν ασχολείται με τους πρόσφυγες. Κάποιοι λίγοι μπορεί να συμπονούν έμπρακτα ή εξ αποστάσεως κι άλλοι να νιώθουν φόβο. Στις τοπικές εφημερίδες καταγράφονται απλώς οι αφίξεις.
Το καλοκαίρι του 2015, το άνοιγμα των συνόρων από τη Γερμανία έφερε μεγάλη αύξηση στις αφίξεις και η Χίος έγινε ένας ενδιάμεσος σταθμός στο ταξίδι των προσφύγων. Τότε ήταν που η τοπική κοινωνία έδειξε το καλύτερο πρόσωπο της εκδηλώνοντας την αλληλεγγύη της. Οι εκατοντάδες πρόσφυγες που κατέφταναν έβρισκαν καταφύγιο στο κέντρο της πόλης, στον Δημοτικό Κήπο. Είναι η εποχή που είναι έκδηλη η συμπαράσταση. Οι πρόσφυγες αντιμετωπίζονται όχι πια ως μάζες αλλά ως άτομα που έχουν τις προσωπικές τους ιστορίες που συγκινούν.
Εκείνο το διάστημα είχε δημοσιευτεί η φωτογραφία της νεκρού αγοριού από τη Συρία, σε μια τουρκική ακτή. Η φωτογραφία αυτή δημιουργούσε οικειότητα, καθώς, τίποτα δεν ξεχώριζε αυτό το παιδί από τα δικά μας. Συνέβαλε στο να αρχίσουμε να συνειδητοποιούμε σε ποιο βαθμό αυτοί οι άνθρωποι μας μοιάζουν… Στηριζόμενη αποκλειστικά της δικές της δυνάμεις η τοπική κοινωνία, τότε, στάθηκε στα πόδια της και στο ύψος της. Αξίζει βέβαια να αναφερθεί ότι μία μερίδα επαγγελματιών ωφελήθηκε οικονομικά από τους πρόσφυγες –ανάμεσα στους οποίους βρίσκονται και κάποιοι που αισχροκέρδισαν εις βάρος τους. Αργότερα, κάποιους από αυτούς θα τους δούμε να πρωταγωνιστούν σε επεισόδια εναντίον των προσφύγων.
Από το φθινόπωρο του 2015 αρχίζει να διαφαίνεται μία αγωνία και τα όρια της αντοχής να μικραίνουν. Ο εθελοντισμός σταματάει ή έστω περιορίζεται. Κυβερνητικοί και μη κυβερνητικοί φορείς κι οργανισμοί εμπλέκονται. Ο Δημοτικός κήπος σταματάει να λειτουργεί ως χώρος φιλοξενίας κι ανοίγεται ένα κέντρο καταγραφής κι ένας νέος καταυλισμός υπό την εποπτεία επίσημων φορέων. (10)
Ο περιορισμός των προσφύγων /μεταναστών και ειδικότερα τα τείχη ή οι φράκτες δίνουν το μήνυμα στους ντόπιους ότι προστατεύονται και στους υποψήφιους μετανάστες ότι η θέση τους είναι απέξω. Σίγουρα δε λύνουν τα προβλήματα, τα μετατοπίζουν ή τα επιβραδύνουν. (11)
Η συμφωνία Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας που κλείνει τα σύνορα, τον Μάρτιο του 2016, μετατρέπει το νησί σε παγίδα για όσους εγκλωβίζονται εδώ κι απειλούνται με επαναπροωθήσεις. Διαμαρτυρόμενοι πρόσφυγες κάνουν κατάληψη στο λιμάνι με συνέπεια την παύση της εμπορικής του λειτουργίας. Οργανώνονται διαδηλώσεις εναντίον τους και αντιδιαδηλώσεις. Ο φόβος, η ανασφάλεια και η βία επικρατούν. Σύμφωνα με τον ιστορικό, Ευγένιο Μιχαήλ «μήπως η θέα του έως τότε παθητικού άφωνου πρόσφυγα να αποκτά πολιτικό λόγο και παρουσία, να ζητά ρόλο μέσα στο νησί, να γίνεται ενεργητικός, είναι αυτό που ταράζει τον κόσμο κι οδηγεί την κοινωνία στη δική της πολιτικοποίηση, αντιδραστική (ενάντια σε αυτή του πρόσφυγα) και πρωτόλεια, ανεπεξέργαστη σε αναζήτηση της δικής της πολιτικής ταυτότητας;»
Η άκρα δεξιά επιδιώκει τότε να γίνει η βασική φωνή της αντίδρασης ενάντια στους πρόσφυγες. Το Σεπτέμβριο του 2016 οργανώνεται –υποτίθεται- «λαϊκό» συλλαλητήριο για να ακολουθήσει τον Νοέμβριο μια νέα αντίδραση των προσφύγων που τους φέρνει αντιμέτωπους με το σύνολο της δύναμης της φασιστικής βίας.
Η άνοδος της ακροδεξιάς και γενικότερα της ξενοφοβίας ευνοείται κυρίως από αγορεύσεις και πολιτικές που ευνοούν τις ανισότητες και αποδίδουν στη μετανάστευση την αιτία αυτών των κακών. (12)
Το ίδιο φθινόπωρο εμφανίζεται μία κίνηση πολιτών η αυτοαποκαλούμενη «Παγχιακή Επιτροπή Αγώνα», η οποία κατέκτησε σύντομα την κυρίαρχη θέση στον δημόσιο λόγο της Χίου παρουσιάζοντας ένα έτοιμο πακέτο κριτικής του προσφυγικού, το οποίο τη δεδομένη στιγμή εκφράζει «μεγάλο μέρος της τοπικής κοινωνίας» κατά τον Δήμαρχο του νησιού!
Ένα χρόνο μετά κι ενώ είχε ξεκινήσει η λειτουργία του hot spot εκτός πόλης πλέον, η «Παγχιακή» είχε αρχίσει να χάνει την παντοδυναμία της κι ο Δήμος αναζητούσε τον αυτοπροσδιορισμό του. (13)
Οι εντάσεις συνεχίστηκαν, συχνότερα με επίκεντρο την περιοχή γύρω από το hot spot δηλαδή, μακριά από την πρωτεύουσα του νησιού αλλά κάποιες φορές και στην ίδια την πρωτεύουσα, με διάφορες αφορμές που είχαν να κάνουν με το ζήτημα της μετακίνησης ή επέκτασης των δομών «φιλοξενίας» των προσφύγων. Κάποια επεισόδια είχαν αποδέκτες ακόμη και τους εργαζόμενους στο hot spot.
Με την αφορμή της λειτουργίας των ΔΥΕΠ σε κάποια σχολεία της Χίου οι ξενοφοβικές και ρατσιστικές φωνές υψώθηκαν ξανά και η «Παγχιακή» ανέλαβε δράση. Στόχος της αυτή τη φορά είναι οι Σύλλογοι Γονέων. Με ιδιαίτερη μεθοδικότητα, οργάνωση και ζήλο επηρέασε, πίεσε, εξαπάτησε γονείς κι έφτασε μέχρι και το σημείο να στείλει εξώδικο –με χίλιες και κάτι υπογραφές γονιών- στους Διευθυντές των εν λόγω σχολείων.
Η Χίος των γραμμάτων, του πολιτισμού, της –υποτίθεται- ανοιχτόμυαλης και προοδευτικής οπτικής παράλυσε στην ιδέα της συνύπαρξης των παιδιών της με τα προσφυγόπουλα και στην απειλή της διακινδύνευσης της υγείας των πρώτων!
Η πρακτική αυτή δίχασε τους γονείς. Κάποιοι είτε από άποψη είτε από φόβο ακολούθησαν αυτή τη συλλογιστική. Άλλοι εξοργίστηκαν με την ιδέα της «επίθεσης» σε αθώα παιδιά αλλά δυστυχώς δεν αντέδρασαν. Και κάποιοι ακόμη προσπάθησαν να επαναφέρουν τη λογική και την ψυχραιμία και να αναδείξουν τις ανθρωπιστικές αξίες αλλά και τα πραγματικά αίτια του προβλήματος.
Η είσοδος πάντως των προσφυγόπουλων στα σχολεία μας παρουσιάστηκε θριαμβευτικά από τα περισσότερα τοπικά ΜΜΕ και υποστηρίχτηκε από δεκάδες τοπικούς φορείς.
Το hot spot, το οποίο ισοπεδώνει κάθε έννοια ανθρώπινης αξιοπρέπειας και δικαιωμάτων, παραμένει στο νησί. Η Χίος διαμαρτύρεται – μάλλον σιωπηλά- μέχρι την επόμενη ένταση.
* Κοινωνική Λειτουργός, στέλεχος Κέντρου Πρόληψης Χίου «Ναυτίλος»
[Το Β΄ Μέρος του άρθρου θα δημοσιευτεί την επόμενη εβδομάδα]
Παραπομπές:
(1) Σεβαστή Τρουμπέτα (επιμέλεια), εισαγωγή, στο «Το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα», εκδόσεις Παπαζήση, 2012
(2,3,5) Γιώργος Τσιάκαλος, «Οδηγός Αντιρατσιστικής Εκπαίδευσης», εκδόσεις: Επίκεντρο, 2011
(4) Ήρα Έμκε-Πουλοπούλου, κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις της παλινόστησης στην Ελλάδα, στο «Διαπολιτισμικές διαδρομές, Παλιννόστηση και ψυχοκοινωνική προσαρμογή», Α. Παπαστυλιανού επιμέλεια, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2005
(6,8,9,11,12) Κλερ Ροντιέ (με τη συμμετοχή της Κατρίν Πορτβέν), «Μετανάστες και Πρόσφυγες απαντήσεις σε αναποφάσιστους ανήσυχους και επιφυλακτικούς», Μτφ Ν. Κούρκουλος, εκδόσεις του εικοστού πρώτου , 2016
(7) Σεβαστή Τρουμπέτα, «Πρόσφυγες και Φιλανθρωπικός Ανθρωπισμός: ο προσδιορισμός του προσφυγικού υποκειμένου μεταξύ προστασίας, καταστολής και σωματοποίησης» στο «το προσφυγικό και μεταναστευτικό ζήτημα», εκδόσεις Παπαζήση, 2012
(10,13) Ευγένιος Μιχαήλ, «Περιοδολόγηση της ιστορίας του προσφυγικού στη Χίο», στο www.aplotaria.gr , 26 Σεπτεμβρίου 2018