Άννα Μαρία Αρβανιτίδου
Τέχνη για τον πόλεμο και τέχνη στα πλαίσια του πολέμου. Κάτω από αυτό το κόνσεπτ συγκλίνουν τα έργα τέχνης σχετικά με τον εμφύλιο πόλεμο που βρίσκονται στη μόνιμη έκθεση στο Εθνικό Μουσείο της Βασιλίσσης Σοφίας στη Μαδρίτη (Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia- MNCARS). Έργα ζωγραφικής, γλυπτικής, αρχιτεκτονικής, φωτογραφίας και κινηματογράφου Ισπανών κι άλλων καλλιτεχνών που παρουσιάζουν τις απροκάλυπτες σφαγές του λαού από τους φασίστες, την καθημερινή αβεβαιότητα των ανθρώπων και τις καταστροφές των πόλεων της Ισπανίας. Παράλληλα υπάρχουν έργα που εκθειάζουν το θάρρος και την τόλμη των ανδρών και γυναικών που στάθηκαν στα οδοφράγματα και πολέμησαν με όποια μέσα διέθεταν τη φασιστική απειλή του Φράνκο. Άνθρωποι που διέμεναν σε καταλύματα, που ένιωσαν τον πόνο και την απειλή του φασιστικού όπλου και που αντιστάθηκαν προασπίζοντας γη, ελευθερία και δημοκρατία.
Οι καλλιτέχνες με τη σειρά τους και ειδικά οι πιο σύγχρονοι, προσπάθησαν να ξεδιπλώσουν μέσα από τα έργα τους τη δημοκρατική διάθεση του λαού και να τεθούν υπό την υπηρεσία του με την έννοια ότι προσπάθησαν μέσω των έργων τους να ενεργοποιήσουν τη συνείδηση του κόσμου και να αφηγηθούν έναν πόλεμο που θα μείνει αθάνατος στις μνήμες όχι μόνο των Ισπανών αλλά και των λαών του κόσμου.
Η τέχνη και η πολιτική διαμόρφωσαν ένα από τα πιο “ολισθηρά” και σύνθετα ζητήματα στην Ιστορία της Τέχνης. Στην προκειμένη περίπτωση η τέχνη συνδέει το πολιτικό πανόραμα μέσα από τη σύγχρονη τέχνη της Ευρώπης. Αυτά τα χρόνια, λοιπόν η γλώσσα των μετακυβιστών, των ρεαλιστών, των αφηρημένων και των σουρεαλιστών προβάλλουν μια εικόνα της κοινωνίας μέσα από τη σφραγίδα των Ευρωπαϊκών κυβερνήσεων και κρατών προπαγανδίζοντας την κοινωνία αλλά και μέσα από το πρίσμα αριστερών κομμάτων: Το Λαϊκό Μέτωπο στη Γαλλία , το αντίστοιχο σταλινικό στη Ρωσία και το φασιστικό στην Ιταλία κατά τη δεκαετία του 1930.
Τον Ιούλιο του 1937 στα πλαίσια του Δευτέρου Παγκοσμίου Συνεδρίου Συγγραφέων για τον Ορισμό των Τεχνών και της Κουλτούρας που πραγματοποιήθηκε στη Βαλένθια, συντάχθηκε μια συλλογική εισήγηση σχετικά με το πως η γλώσσα των ρεαλιστών πολιτικών μπορεί να σημειωθεί στη γλώσσα της γλυπτικής. “Στην αφηρημένη τέχνη τα τελευταία χρόνια αυτό μας φαίνεται λάθος. Δεν μπορούμε όμως να παραδεχτούμε ότι σε έναν πίνακα ζωγραφικής που απεικονίζει έναν εργάτη με σηκωμένη τη γροθιά ή μια κόκκινη σημαία ή οποιοδήποτε άλλο σύμβολο αφήνει πίσω το συναίσθημα χωρίς να εξηγεί (…) Η τέχνη που δημιουργήθηκε μέσα στην επανάσταση συμφωνεί με το πνεύμα της επανάστασης και απαντά ιδεολογικά με το μήνυμά της.”
Ο ζωγράφος και γλύπτης Alberto (A. Sanchez 1895-1962) μετέτρεψε το λευκό χρώμα των επιθέσεων των “ρεαλιστών” σε σχετικά θέματα και ζητήματα τέχνης σοσιαλιστικής ιδεολογίας πέρα από την τέχνη των Πυρηναίων και την αποκατάσταση των έργων του Γκόγια που υπέστησαν καταστροφές το 1808. Το έργο “Καταστροφές του πολέμου” (“Desastres de la guerra”) για παράδειγμα παρουσιάζει τη λήψη μιας στιγμής του πολέμου και την κάνει να φαίνεται σαν μια ζωντανή στιγμή μέσα και πέρα από την ιστορία. Ο Horacio Ferrer, διαχειριστής των έργων του Aragon στη Σχολή Τεχνών και Τεχνικών Επαγγελμάτων, διδάσκει λιθογραφία, χαρακτική και τυπογραφία μέσω των οποίων προσπαθεί να προβάλει τον πόνο και τη βιαιότητα του πολέμου μέσα από τις πιο γρήγορες τεχνικές που διαθέτει. Όπως ο Francisco de Goya, ο Ferrer καταφεύγει στους χώρους της μάχης, στα αστικά παραπετάσματα όπως στα ανοιχτά καταλύματα των επαναστατημένων και κρατά σημειώσεις απ’ όλες τις δραματικές συνθήκες που διέπουν τον εμφύλιο. Ο καλλιτέχνης αυτός έχει την ικανότητα να αποδίδει στα έργα του αρκετές λεπτομέρειες και σ’ αυτό βοήθησε η τακτική του επαφή με το UGT (Συνδικάτο Εργαζομένων) για το οποίο έφτιαχνε φέιγ βολάν και προπαγανδιστικές αφίσες ενάντια στο Φασισμό.
Ο Antonio Rodriguez Luna με το έργο του “El Terrateniente andaluz” το 1937 αποτελεί το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα ομοιότητας προς τα έργα του Otto Dix αναφερόμενα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τηρουμένων των αναλογιών. Στο έργο αυτό φαίνεται ένας νεαρός να μοιράζεται ένα τραπέζι με μια γυμνή γυναίκα και να πίνει κρασί. Το τραπέζι είναι καρφωμένο σ’ ένα σώμα γεμάτο πληγές και πεσμένο στο πάτωμα. Από κάτω τους υπάρχει μια γιγαντιαία σημαία που απεικονίζει μια εκφυλισμένη και απαράδεκτη πλατεία που γίνονται οι ταυρομαχίες. Στο φόντο απεικονίζονται τρομακτικές κούκλες θανάτου και δυο σκελετοί. Οι κούκλες έχουν συμβολικό ρόλο μιας και μία είναι ο δήμαρχος άλλη ο δεσπότης, μια τρίτη μια πλούσια γυναίκα χωρίς δόντια κι ένας άνδρας ως τοπικός άρχοντας. Δεξιά και στο βάθος παρατηρούμε μορφές σαν φαντάσματα να περπατούν στην κοιλάδα του χρόνου και να οδηγούνται στο εκτελεστικό απόσπασμα.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η περίπτωση του φωτογράφου Robert Capa όπως κι όλων των φωτορεπόρτερ της εποχής που επισκέφθηκαν την Ισπανία με σκοπό να καταγράψουν τις τις συγκρούσεις αλλά και τις καθημερινές καταστάσεις τόσο των φασιστών όσο και των μαχητών υπέρ της ελευθερίας. Οι φωτορεπόρτερ δήλωναν ανοιχτά την αντιφασιστική τους δράση και προπαγάνδιζαν τον λαό υπέρ της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Με τα έργα τους παρενέβησαν στην αντίσταση του λαού ενάντια στις γαλλικές και βρετανικές κυβερνήσεις που υποστήριζαν με την πολιτική τους την Ιταλία και τη Γερμανία ως υποστηρικτές του Φράνκο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ζευγάρι των αγωνιστών στρατιωτών που απολαμβάνουν λίγα λεπτά ηρεμίας κάτω από τον ισπανικό ήλιο το 1936.
Το έργο “Mascara de Montserrat gritando” το 1938-1939 ο Γλύπτης Julio Gonzalez, φίλος του Pablo Picasso, απεικονίζει τη φρίκη του εμφυλίου μέσα από ένα πρόσωπο που κραυγάζει. Ο μπρούτζος έχει δουλευτεί με τόση προσοχή και λεπτομέρεια που οι ρυτίδες και τα ανοίγματα στα μάτια και στο πρόσωπο μεταφέρουν το φρικαλέο συναίσθημα του πόνου.
Η συλλογή του μουσείο περιλαμβάνει μια σειρά έργων και βιβλίων που ξυπνούν μνήμες του παρελθόντος αλλά τονώνουν και το δημοκρατικό αίσθημα των νεότερων επισκεπτών. Ο ισπανικός εμφύλιος ήταν ένα αποτρόπαιο έγκλημα του φασισμού όχι μόνο στην αξία της ζωής και της ελευθερίας αλλά και σε κάθε πνευματική υπόσταση κι ανάπτυξη. Οι καλλιτέχνες για άλλη μια φορά χρησιμοποίησαν το μοναδικό τους όπλο, την τέχνη για να υπερασπιστούν την ελευθερία και τη δημοκρατία των λαών και να αντιταχθούν μέσω των εικόνων στο φασισμό.
*πληροφορίες για τα έργα από το βιβλίο “Arte y Guerra civil”, Rocio RoblesTardio, Cuadernos de Postal