του Γιάννη Γεράσιμου
«Στο όνομά σου Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα που πέθανες στην Ισπανία για τη λευτεριά του ζωντανού λόγου εμείς ποιητές από πολλές χώρες του κόσμου που μιλάμε και γράφουμε σε διάφορες γλώσσες ορκιζόμαστε εδώ πέρα πέρα όλοι μαζί πως το όνομά σου δε θα ξεχαστεί ποτέ πάνω στη γη και στο όνομά σου όσο που θα υπάρχει τυραννία και καταπίεση να τις καταπολεμούμε όχι μονάχα με το λόγο μα και με τη ζωή μας!» Όρκος στον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα
Ποιά είναι η σχέση της λογοτεχνίας με την ιστορία; Λένε πως η ιστορία αποτελεί το φόντο και το καθοριστικό πλαίσιο δράσης και διαμόρφωσης της προσωπικής ιστορίας των ανθρώπων μιας εποχής αποτελώντας το αναγκαίο υλικό για να γραφτεί λογοτενία. Ταυτόχρονα, όμως η λογοτεχνία φωτίζει τα βιώματα και τις ιστορικές εμπειρίες μιας εποχής φέρνοντας στο προσκήνιο τις ελπίδες, τους αγώνες και τις βαθύτερες αγωνίες της κάθε γενιάς. Ιστορία και λογοτεχνία τελούν λοιπόν σε αμφίδρομη και διαλεκτική σχέση. Και αυτό είναι κάτι που ο Στρατής Τσίρκας το γνώριζε βαθιά. Μέσα από τα έργα του Ακυβέρνητες Πολιτείες και Χαμένη Άνοιξη προσπάθησε να φέρει στο προσκήνιο μέσα από τις προσωπικές ιστορίες και βιώματα των λογοτεχνικών ηρώων το πολιτικό, κοινωνικό και ιστορικό υπόβαθρο της εποχής θέτοντας αμείλικτα ερωτήματα για τα βαθύτερα αίτια που τα προκάλεσαν και φέρντοντας στο προσκήνιο τον αγώνα του ανθρώπου να χαράξει το ατομικό και συλλογικό του πεπρωμένο του απέναντι στα ρεύματα της ιστορίας που τον παρασέρνουν.
Ο Στρατής Τσίρκας (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γιάννη Χατζηανδρέα) γεννήθηκε στο Κάιρο το 1911. Μετά τους σεισμούς του 1881 η οικογένεια μετακόμισε στη Χάιφα, ενώ με τον πόλεμο του 1897 κατέφυγε στην Αλεξάνδρεια. Aπό τα πρώτα νεανικά του χρόνια, μόλις αποφοίτησε από την Aμπέτειο Σχολή, αναγκάστηκε να δουλέψει ως λογιστής στην Εθνική Τράπεζα της Αιγύπτου και στη συνέχεια σε βαμβακοβιομηχανία στο Μπειρούτ ως λογιστής και κατόπιν διευθυντής του εργοστασίου στην Άνω Aίγυπτο, όπου και πέρασε μια δεκαετία. Ήδη από τα πρώτα νεανικά του χρόνια ασχολήθηκε ενεργά με τη λογοτεχνία δημοσιεύοντας αρκετές ποιητικές μεταφράσεις και μικρά κείμενα σε λογοτεχνικά περιοδικά της Αιγύπτου (όπως τα Παναιγύπτια) και της Ελλάδας.
Επίσης, ήδη από τη νεότητα του θα βιώσει την εκμετάλλευση των απλών καθημερινών ανθρώπων της Αιγύπτου κάτω από το ζυγό της αγγλικής αποικιοκρατίας και λάβει ενεργό μέρος στα κοινωνικά κινήματα της εποχής ενταγμένος στο Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 1937 θα παντρευτεί την Αντιγόνη Κερασσώτη. Την εποχή εκείνη θα βιώσει την άνοδο του φασισμού στην Ευρώπη της εποχής (με το Μεταξά στην Ελλάδα, το Μουσολίνι στην Ιταλία και του Εngelbert Dollfuss στην Αυστρία) και θα συγκλονιστεί από τα γεγονότα του Ισπανικού εμφυλίου πολέμου που θα του ασκήσουν μια βαθιά επιρροή. Στο πλαίσιο αυτό θα συμμετάσχει στο Β Διεθνές Συνέδριο συγγραφέων για την υπεράσπιση της κουλτούρας απέναντι στο φασισμό στο Παρίσι, όπου και θα συντάξει μαζί με τον Langston Hughes τον «Όρκο» στον δολοφονημένο Ισπανό ποιητή και συγγραφέα Federico Garcia Lorca, κείμενο το οποίο θα εκφωνήσει ο Louis Aragon και το οποίο θα υπογραφεί από σαράντα συγγραφείς.
Κατά τη διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου θα συμμετάσχει στην έκδοση της αντιφασιστικής πολιτικής επιθεώρησης Έλλην, ενώ συνεργάζεται και τις εφημερίδες του Καίρου Πάροικος και Φωνή και στην Ελλάδα με τα Ελεύθερα Γράμματα, την Επιθεώρηση Τέχνης και την Αυγή. Το 1943- 1944 είναι ανάμεσα στα ιδρυτικά στελέχη του φιλοΕΑμικού Ελληνικού Απελευθερωτικού Συνδέσμου (ΕΑΣ), ενώ συμμετέχει και στην Αντιφασιστική Πρωτοπορία. Το 1960 θα ξεκινήσει τη συγγραφή της μείζονος τριλογίας του «Ακυβέρνητες πολιτείες», ένα φόρο τιμής στον Απρίλη του 44. Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στην Ελλάδα θα συμμετάσχει στη «σιωπή» των συγγραφέων δημοσιεύοντας μόνο μεταφράσεις. Στις 27 Ιανουαρίου του 1980 ο Στρατής Τσίρκας θα φύγει από τη ζωή.
Κυριότερα έργα του Στρατή Τσίρκα θα υπάρξουν η ποιητική συλλογή Φέλλαχοι και το Λυρικό Ταξίδι, τα διηγήματα «Ο Απρίλης είναι ο πιο σκληρός», «Νουρεντίν Μπόμπα» και τα μυθιστορήματα «Ακυβέρνητες Πολιτείες» και «Η χαμένη άνοιξη», καθώς και το έργο «Ο Καβάφης και η εποχή του». Το νεανικό λοτοτεχνικό του έργο θα αποτελέσει ένα είδος υπεράσπισης για τους Αιγύπτιους αγρότες, εργάτες, τεχνίτες και μικροεμπόρους αποτυπώνοντας τους αγώνες τους για ανεξαρτησία και για ελευθερία (όπως στο Νουρεντίν Μπόμπα που αναφερόταν στην εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ).
Η Χαμένη Άνοιξη υπήρξε η αρχή μιας τριλογίας που δεν τελείωσε ποτέ. Μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος και τις προσωπικές ιστορίες των ηρώων (ενός επαναπατρισμένου αγωνιστή από την Τασκένδη, της Αμερικανίδας Φλώρας με την έκλυτη ερωτική ζωή και άλλων) ο Τσίρκας δίνει ένα ζωντανό χρονικό και ταυτόχρονα την ατμόσφαιρα, τις ιδέες, τις ελπίδες και τα συναισθήματα που επικρατούσαν στην κοινωνία τον Ιούλιο του 1965. Επρόκειτο για μια εποχή φοιτητικών αγώνων, έντονης πολιτιστικής κίνησης, ανόδου νέων πολιτικών δυνάμεων και μέριμνας για τους αγρότες. Επρόκειτο όμως ταυτόχρονα για μια εποχή πολιτικής αστάθειας, έντονης ανάμειξης του βασιλιά στην πολιτική ζωή, ξενικής οικονομικής και πολιτικής εξάρτησης που άνοιξε το δρόμο στην αποπομπή του πρωθυπουργού Γεωργίου Παπανδρέου και στο διορισμό των κυβερνήσεων Αθανασιάδη Νόβα, Τσιριμώκου και Στεφανόπουλου. Η προσπάθεια μικροπολιτικής συναλλαγής των πολιτικών δυνάμεων, η ξενική εξάρτηση και η προσπάθεια ελέγχου του στρατεύματος από το βασιλιά που επέτρεψε στις παραστρατιωτικές οργανώσεις να δρουν ανεξέλεγκτα είχαν ανοίξει το δρόμο για τη δικτατορία.
Στο επίκεντρο του έργου του Στρατή Τσίρκα βρίσκεται η προσπάθεια να φέρει στο προσκήνιο μέσα από τον πολυδαίδαλο κόσμο των προσωπικών βιωμάτων και των διαψευσμένων κοινωνικών ψευδαισθήσεων το δράμα μιας εποχής. Ταυτόχρονα όμως το έργο αυτό φέρνει στο προσκήνιο τον αγώνα του ανθρώπου να χαράξει το ατομικό και συλλογικό του πεπρωμένο ονειρευόμενος ένα πιο δίκαιο κόσμο απέναντι στα ρεύματα της ιστορίας που τον παρασέρνουν. Με τον τρόπο αυτό αποκαλύπτει τη δύναμη της λογοτεχνίας να κουβαλάει μέσα της τα βιώματα και τα διαψευσμένα οράματα των ανθρώπων μιας εποχής αλλά και τη δύναμη του ανθρώπου να επαναροματιστεί ένα διαφορετικό μέλλον μέσα από την κατανόηση του κόσμου του χτες. Αυτός ήταν ο αγώνας του Στρατή Τσίρκα!
Ο αγώνας του ποιητή και του λογοτέχνη που έχει ορκιστεί να αγωνίζεται με τη φωνή και το έργο του απέναντι στην τυραννία και στην καταπίεση, όπως είχε ορκιστεί κάποτε στο όνομα του Λόρκα. Γιατί όπως θα γράψει κάποτε ο Στρατής Τσίρκας: «Θέλω να γράψω ένα βιβλίο λυπητερό που να κάνει ευτυχισμένους όσους το διαβάζουν, μα είναι ετούτη η κατάρα της εποχής μας που μου πατάει το σβέρκο και μου κολλά το πρόσωπο πάνω στη δυστυχία των ανθρώπων, πάνω στις ανοιχτές πληγές, στη λάσπη και στον κοριό. Και σκληράθηκαν όλα. Η φωνή, τα δάχτυλα και η καρδιά μου. Και ο Απρίλης με τις πασχαλιές γίνηκε ο μήνας ο σκληρός. Τον βλέπω σα ξερή πέτρα να βουλιάζει σε μια άγονη και πυρωμένη αμοθάλασσα και γύρω από την πέτρα είναι τσακάλια και ακρίδες και σκορπιοί και φίδια και γεράκια. Είναι και τα κίτρινα κόκκαλα της εξορίας και της μοναξιάς!»