Συνέντευξη/κείμενο: Χάρης Στρόμπλος
Ο πολύπειρος δημοσιογράφος και αναλυτής, Πέτρος Παπακωνσταντίνου, μιλάει στο Νόστιμον Ήμαρ για τις κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές διαστάσεις της πανδημίας του νέου κορωνοϊού σε διεθνές επίπεδο και μοιράζετε τις πρώτες του εκτιμήσεις για την επόμενη μέρα της υγειονομικής κρίσης.
Οι περισσότεροι παρακολουθούμε με άγχος και αμηχανία την καταιγιστική ειδησεογραφία των ημερών. Μη έχοντας τα κατάλληλα εργαλεία ώστε να ερμηνεύσουμε τα γεγονότα, μας κατακλύζει ο φόβος τόσο για την εξέλιξη της εξάπλωσης της νόσου Covid-19 όσο και για την επερχόμενη οικονομική κρίση. Από τη στιγμή που ακόμα και οι επιστήμονες αγνοούν βασικές πληροφορίες για τη φύση του νέου κορωνοϊού και η διεθνής κοινότητα δίνει μάχη με το χρόνο για την εξεύρεση φαρμάκου και εμβολίου για τη νόσο, η διάρκεια και η έκταση της νέας πανδημίας παραμένουν άγνωστες. Σε αυτό το πλαίσιο, οποιεσδήποτε προβλέψεις ή εκτιμήσεις για το μέγεθος της επερχόμενης οικονομικής κρίσης, την ανταπόκριση των κρατών και των υπόλοιπων υπερεθνικών οργανισμών στην ύφεση αλλά και τις γεωπολιτικές ανακατατάξεις που πιθανόν να προκύψουν, θεωρούνται από δύσκολες έως απαγορευτικές.
Το ΝΗ επικοινώνησε το περασμένο Σάββατο(18/4) με τον πολύπειρο δημοσιογράφο και αναλυτή, Πέτρο Παπακωνσταντίνου. Ζητήσαμε τη βοήθεια του, λόγω της εμπειρίας του στο διεθνές ρεπορτάζ και τη μεθοδικότητα της σκέψης του, ώστε να βάλουμε τα μέχρι στιγμής δεδομένα σε μία σειρά και να βγάλουμε κάποια πρώτα συμπεράσματα. Εκείνος δέχτηκε αμέσως και με την χαρακτηριστική ευγένεια που τον διακρίνει απάντησε αναλυτικά και -όπως πάντα- τεκμηριωμένα σε όλα μας τα ερωτήματα. Παράλληλα, μοιράστηκε μαζί μας τις γνώσεις και τις εκτιμήσεις του για την επόμενη μέρα της κρίσης.
Ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου άφησε την ακαδημαϊκή του καριέρα ως ερευνητής και διδάκτορας Θεωρητικής Φυσικής για να ασχοληθεί επαγγελματικά με την δημοσιογραφία. Από το 1990 και έπειτα έχει εργαστεί σε διάφορα ραδιοφωνικά, τηλεοπτικά και έντυπα μέσα. Για περισσότερα από 20 χρόνια, από το 1998, εργάζεται ως αρθρογράφος και συντάκτης διεθνούς ρεπορτάζ στην εφημερίδα «Καθημερινή». Έχει λάβει μέρος σε δημοσιογραφικές αποστολές ανά τον κόσμο καλύπτοντας σημαντικά γεγονότα όπως η δεύτερη παλαιστινιακή Ιντιφάντα, η εξέγερση της πλατείας Ταξίμ στην Τουρκία και οι εξεγέρσεις της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης σε Αίγυπτο, Τυνησία και Λιβύη. Έχει «ανακρίνει», μεταξύ άλλων, την Άνγκελα Μέρκελ, τον Νικολά Σαρκοζί, τον Ούγκο Τσάβες, τον Γιάσερ Αραφάτ και τον Νόαμ Τσόμσκι. Έχει γράψει 8 βιβλία και έχει συμμετάσχει σε διάφορα συλλογικά έργα. Ρεπορτάζ και απόψεις του δημοσιεύονται τακτικά σε διάφορες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες, αλλά και στο προσωπικό του ιστολόγιο.
Ακολουθεί η συνέντευξη:
Η πανδημία φαίνεται να σαρώνει τη γειτονική Τουρκία σε πολλά επίπεδα. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, δέχεται έντονη κριτική για τους χειρισμούς του από την αντιπολίτευση και τον φιλικό της τύπο, την οποία προσπαθεί με κάθε τρόπο να καταπνίξει. Ταυτόχρονα υπάρχουν ενδείξεις για ανοιχτή αμφισβήτηση του και από στελέχη της κυβέρνησης και η υγειονομική κρίση έρχεται να ανοίξει νέες πληγές στην εύθραυστη τουρκική οικονομία. Πόσο κρίσιμη είναι η κατάσταση που καλείται να αντιμετωπίσει το επόμενο διάστημα η κυβέρνηση του Τούρκου Πρόεδρου;
Η κρίση του κορωνοϊού βρήκε την Τουρκία ήδη διχασμένη και πολωμένη. Ο Ερντογάν εμφανίζεται ως ο απόλυτος κυρίαρχος του παιχνιδιού αλλά έχει την εξουσία σε μια κοινωνία, όπου οι μισοί τον επικροτούν και οι μισοί επιδιώκουν την ανατροπή του και τον απεχθάνονται λόγω των πολιτικών που έχει ακολουθήσει όλα αυτά τα χρόνια. Η πολωμένη κατάσταση είναι μια ιστορία πολλών ετών στην Τουρκία. Την παρατηρούμε ήδη από τις μεγάλες διαδηλώσεις του 2013 στη πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης με το Gezi Park, που πήραν χαρακτήρα μεγάλου ξεσηκωμού, και το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016. Ο κορωνοϊός, όπως σε όλες τις χώρες, έβγαλε στην επιφάνεια τις παθολογίες του τουρκικού κοινωνικού σχηματισμού.
Ο Ερντογάν επικρίθηκε, γιατί αντέδρασε με καθυστέρηση στα μέτρα. Μόλις πριν από 10 μέρες αποφάσισε το κλείσιμο 31 μεγάλων πόλεων συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης, που είναι σαφώς η οικονομική καρδιά της Τουρκίας, αλλά και η πόλη με τα περισσότερα κρούσματα και θύματα του κορωνοϊού. Η κυβέρνηση ακόμα δεν έχει πάρει σκληρά περιοριστικά μέτρα καθώς οι περιορισμοί ισχύουν μόνο για το σαββατοκύριακο και όχι για όλη τη διάρκεια της εβδομάδας. Την προπερασμένη Παρασκευή προκλήθηκε απίστευτο χάος, όταν ο υπουργός Εσωτερικών Σουλεϊμάν Σοϊλού, ανακοίνωσε ότι θα κλείσουν για το σαββατοκύριακο τα καταστήματα μόλις 2 ώρες πριν εφαρμοστεί αυτή η εντολή. Τότε ξεχύθηκε ο κόσμος πανικόβλητος στα καταστήματα για να αγοράσει ήδη πρώτης ανάγκης, φοβούμενος ότι δεν θα μπορεί να το κάνει τις επόμενες μέρες, καθώς δεν είχε ενημερωθεί σωστά. Αντίστοιχα επεισόδια είχαμε δει και στην Αμερική και την Αγγλία, αλλά όχι στην Ελλάδα – κάτι που δείχνει ότι άλλες χώρες ανεπτυγμένες είναι πολύ πιο έκθετες στον πανικό και σε ψυχολογίες αγέλης σε στιγμές κρίσης. Στην Τουρκία, όμως, είδαμε αυτό το φαινόμενο σε μεγαλύτερη κλίμακα από ότι στην Αμερική και τη Βρετανία με αποτέλεσμα αντί το μέτρο αυτό να δράσει αποτρεπτικά στη παραπέρα διάδοση του ιού να συμβεί ακριβώς το αντίθετο. Όταν οι πολίτες στριμώχνονται σαν σαρδέλες στα σούπερ μάρκετ, ο ένας πάνω στον άλλο, και σπρώχνονται για το ποιος θα πρωτοπάρει τα απαραίτητα, ο ιός μεταδίδεται πιο γρήγορα απ’ ότι σε άλλες συνθήκες.
Ο Σοϊλού, ένας από τους πολύ ισχυρούς άνδρες της κυβέρνησης Ερντογάν και υποψήφιους διαδόχους του με πολύ κεντρικό ρόλο στην καταστολή του πραξικοπήματος του 2016, παραιτήθηκε αλλά ο Τούρκος πρόεδρος δεν έκανε δεκτή την παραίτηση του. Υπάρχουν όντως μεγάλες συγκρούσεις στο εσωτερικό της κυβέρνησης ανάμεσα στις διάφορες φατρίες του AKP, του κυβερνώντος κόμματος, και στη γωνία περιμένουνε ο Νταβούτογλου ο πρώην υπουργός εξωτερικών και πρώην πρωθυπουργός, που έχει φτιάξει ένα καινούργιο κόμμα όπως είναι γνωστό, αλλά και ο τσάρος της οικονομίας. Όλα αυτά θα φανούνε στην πορεία πως θα εξελιχθούν.
Οι μεγάλες προκλήσεις αυτή τη στιγμή για τον Ερντογάν είναι δύο. Πρώτον, να συγκρατήσει την υγειονομική κρίση η οποία ακόμα δεν έχει ξεφύγει αλλά ανεβαίνει με γρήγορους ρυθμούς και στο μέλλον μπορεί να φτάσει στα επίπεδα της Γαλλίας, της Ισπανίας, της Ιταλίας ή της Βρετανίας. Δεύτερον, η οικονομική κρίση. Η Τουρκία κινδυνεύει μετά από πολλά χρόνια εντυπωσιακής οικονομικής ανάπτυξης, που την ισχυροποίησε οικονομικά και γεωπολιτικά, να συρθεί στο ΔΝΤ. Πράγμα που θα είναι τραγωδία για τον Ερντογάν καθώς μπορεί να είναι ο λόγος που θα ανατραπεί.
Να θυμίσουμε στους αναγνώστες της ιστοσελίδας σας ότι ο Ερντογάν βγήκε στην εξουσία στον απόηχο της μεγάλης οικονομικής κρίσης στην Τουρκία το 2000 που την είχε οδηγήσει στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Ξέρουμε και από την Ελλάδα τι σημαίνει ΔΝΤ: σημαίνει μνημόνια, σημαίνει ότι θα γδάρουν τον τουρκικό λαό με τη λιτότητα. Κάτι αντίστοιχο έγινε το 2000 στην Τουρκία και αποτέλεσε την αιτία που κατέρρευσε όλο το παραδοσιακό πολιτικό σύστημα με κέντρο τους κεμαλιστές και αναδείχθηκαν οι ισλαμιστές του Ερντογάν στην εξουσία. Τώρα μπορεί ο κύκλος να κλείσει σαν το φίδι που δαγκώνει την ουρά του: μια κρίση και το ΔΝΤ έφερε τον Ερντογάν στην εξουσία, μια κρίση και το ΔΝΤ μπορεί να τον ρίξει.
Θεωρείτε πιθανή, από την τουρκική πλευρά, μια νέα προσπάθεια εξαγωγής της εσωτερικής κρίσης της προς την Ευρώπη και κατ’ επέκταση την Ελλάδα εν μέσω πανδημίας, όπως διακινείται τον τελευταίο καιρό στη χώρα μας μέσω δημοσιευμάτων ή ακόμα και από επίσημα κρατικά χείλη;
Σε δύσκολες στιγμές όλα τα κράτη έχουν την τάση να εξάγουν την κρίση αν μπορούν. Προσωπικά, δεν δίνω τόση βάση στα δημοσιεύματα που λέτε καθώς πολλά από αυτά που υπερεκτιμούν αυτόν τον κίνδυνο έχουνε και μια λανθάνουσα ρατσιστική χροιά. Διακρίνω και έναν ρατσισμό: δηλαδή το ότι αυτοί που μας μολύνουν είναι οι μετανάστες, οι πρόσφυγες κτλ. Αυτός είναι ένας από τους μεγάλους κινδύνους: ο ιός του ρατσισμού να διαδοθεί μαζί με τον Covid 19. Στην Αμερική, έχουμε περιπτώσεις βιαιοπραγιών και ρατσιστικών προσβολών εναντίων των Ασιατών Αμερικάνων, κινεζικής ή άλλης ασιατικής καταγωγής, τους οποίους κατηγορούν ότι αυτοί έφεραν τον ιό στη χώρα. Δεν είναι καθόλου βέβαιο πως έγιναν έτσι τα πράγματα. Η Νέα Υόρκη, η πιο αστική και κοσμοπολίτικη πόλη του κόσμου, η οποία είναι το επίκεντρο έχει κυρίως ευρωπαίους και άλλους ξένους τουρίστες.
Η Τουρκία πάντα απειλούσε ότι θα ανοίξει τις πύλες και θα γεμίσει με πρόσφυγες την Ευρώπη άμα δεν της κάνουνε το χατίρι. Όσο το λέει ασκεί κάποια πίεση και εξασφαλίζει κάποια ανταλλάγματα από την ΕΕ. Για τον Ερντογάν είναι ένα παιχνίδι πάρα πολύ ισχυρού ρίσκου και ο ίδιος γνωρίζει πως «μπορεί να το αναποδογυρίσει το τραπέζι» μια φορά. Αν το ξανακάνει θα έρθει σε οριστική ρήξη με την ΕΕ, γεγονός από το οποίο θα έχουν απώλειες και οι δύο πλευρές, αλλά περισσότερα θα χάσει η πιο αδύναμη πλευρά. Τα αντίποινα που θα δεχθεί η τουρκική οικονομία από την ΕΕ καθιστούν ως πιο αδύναμη πλευρά την Τουρκία του Ερντογάν. Είναι σαν να συγκρούονται μία νταλίκα με ένα Ι.Χ.: και τα δύο οχήματα θα πάθουν ζημιές αλλά καταλαβαίνεται ποιο θα πάθει τη μεγαλύτερη.
Ας περάσουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Όπως έχετε γράψει, το ρήγμα του 2008 μεταξύ των χωρών του Βορρά και του νότου επανέρχεται στο προσκήνιο με αφορμή τον τρόπο αντιμετώπισης των οικονομικών συνεπειών της υγειονομικής κρίσης. Πολλοί, μεταξύ άλλων και ο πρόεδρος της Γαλλίας Εμανουελ Μακρόν, προειδοποιούν για πιθανή κατάρρευση της Ε.Ε. ως πολιτικού εγχειρήματος αν δεν υπάρξει μια λύση «αμοιβαιοποίησης» του χρέους που θα προκύψει από τη ενίσχυση των χωρών που πλήγηκαν περισσότερο. Συμμερίζεστε αυτή την άποψη; O συνθήκες θα επιβάλλουν μια ουσιαστική πολιτική σύγκρουση σε κεντρικό ευρωπαϊκό επίπεδο το επόμενο διάστημα;
Ναι, κάποτε μας έλεγαν PIIGS από τα αρχικά των χωρών (Πορτογαλία, Ιταλία, Ιρλανδία, Ελλάδα, Ισπανία) που σημαίνει γουρουνάκια. Τώρα αντίστοιχα ρατσιστικά, η Die Welt έγραφε πως οι Γερμανοί δεν μπορούν να βοηθήσουν την Ιταλία γιατί τα χρήματα της βοήθειας θα πάνε στη μαφία. Δηλαδή τη στιγμή που οι Ιταλοί περνάνε την δική τους Via Dolorosa, την Οδό του Μαρτυρίου, έχουν τους Γερμανούς να τους λένε δεν σας βοηθάμε γιατί είστε μαφιόζοι.
Ο Μακρόν ήταν πολύ σαφής. Και λίγα είπε…Είναι πολύ ρεαλιστικός ο φόβος του ότι, αν όχι η Ευρωπαϊκή Ένωση ως τέτοια, τουλάχιστον η Ευρωζώνη μπορεί πραγματικά να διαλυθεί ή να διασπαστεί. Θεωρώ και εγώ ότι ίσως είναι η σοβαρότερη κρίση που έχει γνωρίσει η ΕΕ από την ιδρυτική πράξη της, τη Συνθήκη της Ρώμης, μέχρι σήμερα. Η οικονομική κρίση του 2008 ήταν σοβαρή για όλο τον ανεπτυγμένο βιομηχανικά κόσμο και ειδικότερα για την ΕΕ, ήταν ακόμα σοβαρότερη η κρίση χρέους του 2010-11 με επίκεντρο τις νότιες χώρες, ήταν σοβαρή η κρίση του προσφυγικού και το δραματικό ελληνικό καλοκαίρι του 2015, όπως ήταν και η κρίση του Brexit. Όλα αυτά όμως, ακόμα και αν τα προσθέσει κανείς, ωχριούν μπροστά στη σημερινή κρίση του κορωνοϊού γιατί οι επιπτώσεις στην οικονομία είναι πάρα πολύ μεγάλες ήδη, ακόμα και αν δεν επαληθευθούν τα χειρότερα σενάρια που ακούμε. Το ΔΝΤ προβλέπει ύφεση για την Ελλάδα 10% και πάνω. Το 10% είναι σαν να έχει γίνει, όχι πόλεμος, αλλά πυρηνική καταστροφή! Αυτά τα μεγέθη ξεπερνάνε εκείνα της Μεγάλης Ύφεσης του 1929-33, για την οποία όλοι μας έχουμε μάθει από τα μυθιστορήματα του Στάινμπεκ και τις πολύ καλές αμερικάνικες ταινίες. Είναι μια απίστευτη κοινωνική καταστροφή.
Το μεγάλο πρόβλημα δεν είναι μόνο το ανθρωπιστικό και το οικονομικό per se, αλλά και το ότι θα ενισχυθούν οι ανισότητες μέσα από αυτή την κρίση. Αυτό συμβαίνει σε όλες τις κρίσεις, διότι η κρίση λειτουργεί σαν μεγεθυντικός φακός που μεγεθύνει πάρα πολύ τις προϋπάρχουσες ανισότητες τόσο στο εσωτερικό κάθε κοινωνίας, μεταξύ πλουσίων και φτωχών, αλλά και εκείνες μεταξύ των κρατών, δηλαδή μεταξύ πλουσιότερων και φτωχότερων χωρών ή ανθεκτικότερων και ασθενέστερων. Στην Ευρώπη είχαμε αυτό το ρήγμα μεταξύ Βορρά και Νότου, σκεφτείτε τι θα γίνει την επόμενη μέρα της πανδημίας, όποτε και όπως έρθει αυτή. Η Γερμανία μπήκε στη κρίση με χρέος κάτω του 60% που προβλέπει το Μάαστριχτ, με αναιμική ανεργία περίπου 2-3% (ανεργία τριβής δηλαδή) και με τη δυνατότητα ουσιαστικά να δανείζεται και να την πληρώνουμε που τις δίνουμε τα λεφτά μας, καθώς τα πραγματικά επιτόκια για αυτήν είναι αρνητικά. Από την άλλη πλευρά, η Ιταλία που υπέστη τα πάνδεινα με αυτή την κρίση, μπήκε σε αυτή με το χρέος της να είναι ήδη στο 135%. Με τα μέτρα που θα αναγκαστεί να πάρει η ιταλική κυβέρνηση τώρα μπορεί να πάει πάνω από 180% ή ακόμα και πάνω από 200%, οπότε καταλαβαίνεται ότι οι ανισότητες στην ΕΕ θα είναι τρομερές.
Τα μέτρα που έχει πάρει μέχρι τώρα η Ε.Ε., υπό την πίεση της κατάστασης και της κοινής γνώμης, είναι μέτρα έκτακτης ανάγκης και οπωσδήποτε δεν φτάνουν. Η ρευστότητα των 750 δις της ΕΚΤ και το πρόγραμμα στήριξης, κυρίως υπό τη μορφή δανείων και εγγυήσεων βέβαια και όχι ρευστού πραγματικού χρήματος, 540 δις του Eurogroup είναι μέτρα που ωχριούν μπροστά σε εκείνα που έχουνε πάρει άλλα εθνικά κράτη. Η Αμερική πήρε ήδη ένα πρόγραμμα, το οποίο επίσης θεωρείται ανεπαρκές, στο ύψος του 10% του Α.Ε.Π. της και η Ιαπωνία αντίστοιχα του 20%. Την επόμενη μέρα της κρίσης, όταν περάσει και αυτός ο σημερινός παραλυτικός φόβος, θα βρεθούνε διάφορα ζητήματα στην ημερήσια διάταξη όπως το ζήτημα της οικονομικής επιβίωσης του κόσμου. Η κοινή γνώμη θα αγανακτήσει με την ΕΕ αν συνεχιστεί η σημερινή της πολιτική. Ήδη στην Ιταλία το 67% των πολιτών θεωρεί πως η συμμετοχή της χώρας στο ευρώ και στην ΕΕ είναι αρνητική.
Η Γερμανία θα βρεθεί σε ένα δίλλημα υπαρξιακών διαστάσεων, δηλαδή είτε να δεχθεί την μετατροπή της ΕΕ σε μια ένωση μεταφοράς πόρων, όπως γίνεται στην Αμερική όπου οι πιο πλούσιες περιοχές σαν την Καλιφόρνια πρέπει να συντηρούν τις πιο φτωχές όπως η Βόρεια Ντακότα, είτε να διακινδυνεύσει τη διάλυση της Ευρωζώνης, μέσω της οποίας εξασφαλίζει τα πλεονάσματα της κατά κύριο λόγο. Βέβαια αυτό είναι ένα θέμα ταμπού για τη Γερμανία, όπου τα δυο μεγάλα κόμματα όταν ακούν για μεταφορά πόρων, ευρωομόλογα, ενισχυμένο κοινοτικό προϋπολογισμό ή οτιδήποτε σχετικό βγάζουν φλύκταινες και το απορρίπτουν μετά βδελυγμίας μέχρι σήμερα. Θα είναι μια Κοπερνίκεια Επανάσταση για τη γερμανική κουλτούρα αν κάτι τέτοιο γίνει αποδεκτό. Όσον αφορά τη διάσπαση της Ευρωζώνης, αυτή τη φορά ο αδύναμος κρίκος και η πρώτη υποψήφια χώρα για αποχώρηση δεν είναι η μικρή Ελλάδα, αλλά η Ιταλία, μια μεγάλη οικονομία, μέλος του G7. Δεν αποκλείετε και η Γαλλία να βρεθεί σε δύσκολη θέση. Το σενάριο για τη διάσπαση της ευρωζώνης σε δυο ζώνες, μια του μάρκου του πλούσιου προτεσταντικού βορρά και μία του -ας το πούμε- Φράγκου του μεσογειακού νότου, θα μπει στην ημερήσια διάταξη πολύ ισχυρό.
Η ελληνική κυβέρνηση έχει ήδη ξεκινήσει να αξιοποιεί το «μαξιλάρι» των 35 δις από τα ταμειακά διαθέσιμα του κράτους, προχθές άντλησε 2 δις από τις διεθνείς αγορές με την έκδοση νέου 7ετούς ομολόγου και ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης δήλωσε πρόσφατα πως «οι επιπτώσεις του κορωνοϊού στην κοινωνία και στην οικονομία θα αποδειχθούν προσωρινή παρένθεση». Με τα μέχρι στιγμής υφεσιακά δεδομένα και με τη διαφαινόμενη τάση για σταδιακή επανεκκίνηση της οικονομικής δραστηριότητας τις επόμενες εβδομάδες, η χώρα μας μπορεί να αποφύγει την ευρωπαϊκή χρηματοδότηση μέσω των εργαλείων που έχουν ανακοινωθεί;
Οπωσδήποτε τα ταμειακά διαθέσιμα πρέπει να διατεθούν με τρόπο συνετό και στην ώρα τους βέβαια. Η πρώτη προτεραιότητα δεν είναι η τόνωση της ζήτησης διότι δεν υπάρχουν και πολλά περιθώρια αυτή τη στιγμή εφόσον οι περισσότεροι είμαστε κλεισμένοι στα σπίτια μας. Δεν θα σωθούν οι επιχειρήσεις που έχουνε κλείσει όπως εστιατόρια, μπαρ κτλ. Η τουριστική σεζόν είναι ουσιαστικά χαμένη και οι επαγγελματίες του κλάδου προσπαθούν να σώσουν το 10 έως 20% των προβλεπόμενων εισπράξεων. Η Ελλάδα στηρίζεται στον τουρισμό και την εστίαση καθώς η βιομηχανική και η αγροτική παραγωγή, δηλαδή ο πρωτογενής και ο δευτερογενής τομέας, έχουν εξασθενήσει με ευθύνη όλων των προηγούμενων κυβερνήσεων και των μνημονίων βεβαίως. Η ναυτιλία και ο τουρισμός, τομείς που αποτελούν το 30% του ΑΕΠ και πάνω, πλήττονται περισσότερο αυτή τη στιγμή και δεν θα βοηθηθούν από μέτρα στήριξης της ζήτησης. Τώρα είναι η ώρα της στήριξης των ανέργων, των ανθρώπων που έχουνε μείνει χωρίς δουλειά και του συστήματος υγείας. Αυτές είναι οι προτεραιότητες και η στήριξη της ζήτησης θα έρθει αργότερα όταν ο κόσμος βγει έξω από τα ατομικά του καταφύγια.
Προς το παρόν, η κριτική που πρέπει να δεχθεί η κυβέρνηση Μητσοτάκη είναι ότι είναι ανεμική ακριβώς σε αυτά που θα έπρεπε να έχει κάνει. Σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες το κράτος καλύπτει το 70 έως και το 90% των ανθρώπων που έχουν χάσει τη δουλειά τους ή των εργαζομένων σε παραγωγικές εταιρείες που δεν μπορούν να ανταποκριθούν λόγω της ζημιάς που έχουν υποστεί από την κρίση. Έτσι το κράτος γίνεται εργοδότης τελευταίας καταφυγής και καλύπτει τους μισθούς αυτών των ανθρώπων. Εδώ τα αντίστοιχα μέτρα είναι εντελώς αναιμικά και η κυβέρνηση κρύβεται πίσω από το γεγονός ότι πιστώνεται, δικαίως βέβαια, ότι πήρε έγκαιρα μέτρα.
Η κυβέρνηση εμφανίζει τη Ελλάδα ως ένα από τα πιο πετυχημένα παραδείγματα διαχείρισης της υγειονομικής κρίσης στον κόσμο, πράγμα το οποίο είναι ψευδέστατο. Με αυτό το τρόπο κρύβει τις μεγάλες ανεπάρκειες στη διαχείριση της οικονομικής κρίσης, η οποία βρίσκεται σε εξέλιξη. Το ελληνικό παράδειγμα θεωρείται πετυχημένο λόγω του χαμηλού αριθμού κρουσμάτων και θυμάτων του COVID-19 κάτι που βέβαια ισχύει σε όλες σχεδόν τις χώρες της περιοχής των Βαλκανίων και της Ανατολικής Ευρώπης. Η Αλβανία και η Βόρεια Μακεδονία έχουν ανάλογα ποσοστά, δεν νομίζω όμως ότι μπορούν να περηφανεύονται για τη χρηστότητα και την αποτελεσματικότητα των κυβερνήσεων τους. Μας βοήθησε και η τύχη -τύχη μέσα από την τραγωδία δυστυχώς- να είναι η Ιταλία δίπλα μας και να βλέπουμε τους Ιταλούς γιατρούς να αναγκάζονται, από πολύ νωρίς, να πάρουν κυριολεκτικά αποφάσεις ζωής και θανάτου για το ποιος ασθενής θα ζήσει και ποιος όχι, όπως είδαμε επίσης και τον κίνδυνο κατάρρευσης του συστήματος υγείας. Το δικό μας Εθνικό Σύστημα Υγείας θα μπορούσε να καταρρεύσει πολύ πιο γρήγορα με τις ελλείψεις που υπάρχουν σε ιατρικό προσωπικό, υποδομές, εξοπλισμό κοκ.
Οι οιωνοί είναι πολύ δυσάρεστοι και θα χρειαστεί να παρθούν πολύ σοβαρές αποφάσεις το επόμενο διάστημα. Το κράτος πρέπει σε αυτή τη μεταβατική περίοδο να γίνει ο εργοδότης τελευταίας καταφυγής για πάρα πολλούς εργαζόμενους. Επίσης, το επόμενο διάστημα το κράτος πρέπει να αποτελέσει και τον καταλύτη της δημιουργίας θέσεων εργασίας, διότι ούτε οι τράπεζες θα δίνουνε ρευστότητα με τα χρέη που θα συσσωρεύουν καθημερινά στις συνθήκες της κρίσης, ούτε, από την άλλη πλευρά, μπορεί να περιμένει κανείς ότι θα γίνουν επενδύσεις από τον ιδιωτικό τομέα. Επομένως, αν δεν κάνει σοβαρές επενδύσεις ο δημόσιος τομέας, κυρίως στον τομέα των υποδομών, δεν υπάρχει περίπτωση να βγούμε από αυτή την υπόθεση της ανεργίας. Αυτό όμως προϋποθέτει ένα τελείως διαφορετικό μοντέλο ανάπτυξης και μια τελείως διαφορετική οικονομική φιλοσοφία. Αυτή η κυβέρνηση, σημαίνοντα πρόσωπα της οποίας συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του πρωθυπουργού έχουν υπάρξει «Υπουργοί Απολύσεων» σε προηγούμενες μνημονιακές κυβερνήσεις, δεν εμπνέει καμία εμπιστοσύνη ότι μπορεί να τα καταφέρει σε αυτή την πολύ δύσκολη εποχή που βρίσκεται μπροστά μας
Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, η διαχείριση της κρίσης από την κυβέρνηση του Ντόναλτ Τραμπ έχει πλήξει την εικόνα της χώρας ακόμα και στα μάτια παραδοσιακών φίλων και συμμάχων της χώρας. Θεωρείτε πως αυτό θα θέσει σε κίνδυνο την, μέχρι πρότινος, διαφαινόμενη επανεκλογή του; Αυτή η αλλοπρόσαλλη στάση των Η.Π.Α. οφείλεται μόνο στα «καπρίτσια» ενός εκκεντρικού ακροδεξιού ή αποτελεί στρατηγική επιλογή των αμερικανικών συμφερόντων;
Τον τελευταίο αιώνα μόνο τέσσερις πρόεδροι των ΗΠΑ απέτυχαν να επανεκλεγούν για 2η τετραετία και όλοι ήταν σε συνθήκες οικονομικής κρίσης. Ο πρώτος ήταν ο Χούβερ που χρεώθηκε την απαράδεκτη διαχείριση της κρίσης του ‘29 και τον οποίο διαδέχθηκε ο Ρούσβελτ που έκανε το New Deal. Μετά ήταν ο Τζέραλντ Φορντ, ο οποίος όπως γνωρίζουμε βγήκε πρόεδρος κατά λάθος λόγω της παραίτησης του Νίξον. Μάλιστα για τον Φορντ έλεγαν χαρακτηριστικά την κακοήθεια ότι δεν μπορεί να μασάει τσίχλα και να βαδίζει ταυτόχρονα γιατί μπερδεύετε. Ο τρίτος ήταν ο Τζίμυ Κάρτερ ο οποίος έπεσε πάλι σε οικονομική κρίση και χρεώθηκε το φιάσκο των ομήρων στο Ιράν. Τέταρτος ήταν ο πατήρ Μπους -ο πλανητάρχης Μπους όπως τον έλεγαν- ο οποίος επίσης δεν βγήκε λόγω μιας κρίσης.
Το φαινόμενο Τραμπ είναι σύμπτωμα των παθολογιών της αμερικάνικης κοινωνίας. Ο ίδιος είχε την ευτυχή συγκυρία, όχι εξαιτίας των πολιτικών του αλλά παράλληλα με αυτές, να πηγαίνει πολύ καλά το χρηματιστήριο και η οικονομία, αν και για πολλούς ανθρώπους δεν ισχύει το ίδιο. Ο Τραμπ, μάλιστα, καμάρωνε όπως ο κόκορας που πιστεύει ότι επειδή αυτός κακαρίζει την αυγή είναι αυτός που κάνει τον ήλιο να σηκώνεται. Η επανεκλογή του μέχρι τώρα δεν θεωρούνταν βέβαιη, ωστόσο ήταν ένα ενδεχόμενο με πολύ καλές πιθανότητες λόγω της καλής πορείας της οικονομίας, στη σημερινή κατάσταση είναι πολύ διαφορετικά τα πράγματα. Η οικονομία, πλέον, όχι μόνο δεν πάει καλά αλλά είναι τρομακτικό αυτό που γίνεται. Τα 22 εκατομμύρια ανέργων σε 4 εβδομάδες στην Αμερική είναι κάτι ανήκουστο, κάτι που δεν έγινε ούτε στη Μεγάλη Ύφεση του 1929-1933.
Βεβαίως έχει πάρει μέτρα ανάκαμψης της οικονομίας αλλά η κρίση έβγαλε όλες τις παθολογίες του αμερικάνικου μοντέλου και ειδικά του συστήματος υγείας της Αμερικής που σε ορισμένες περιπτώσεις εμφάνισε τριτοκοσμικές εικόνες. Σε παγκοσμίου φήμης νοσοκομεία, όπως το Mount Sinai του Μανχάταν, είδαμε να πεθαίνουνε νοσηλευτές και να αρρωσταίνουνε γιατροί επειδή δεν έχουν χειρουργικές μάσκες και γάντια. Οι ίδιοι λόγω της έλλειψης αναγκάζονται να καλύπτονται με σακούλες σκουπιδιών και αυτοσχέδιες μπαντάνες. Η Αμερική είναι εξαρτημένη για μάσκες, γάντια αναπνευστήρες, αλλά ακόμα και αντιβιοτικά σε ποσοστό πάνω του 75% από την Κίνα και αναγκάζεται να δεχθεί με ευγνωμοσύνη βοήθεια από τους γεωστρατηγικούς αντιπάλους της, την Κίνα και τη Ρωσία, στους οποίους κάνει εμπορικούς πολέμους ή επιβάλλει κυρώσεις.
Όλα αυτά κλόνισαν πάρα πολύ την εικόνα της Αμερικής στον κόσμο και την ηγετική της θέση. Θα πρέπει να ζήσει με αυτά είτε με τον Τραμπ, είτε με τον Μπάιντεν, οποιονδήποτε από τους δύο και αν είναι πρόεδρος μετά τις 3 Νοέμβρη που είναι οι προεδρικές εκλογές, κορωνοϊού επιτρέποντος βέβαια.
Το προηγούμενο διάστημα είδαμε την άσκηση διπλωματίας «ήπιας ισχύος» από διάφορα κράτη μέσω της αποστολή υγειονομικού εξοπλισμού και ιατρικού προσωπικού σε χώρες που πλήττονται βαριά από την πανδημία, με πρωταγωνίστρια την Κίνα. Η αυτόματη σκέψη πολλών, με δεδομένη την αναιμική στάση των Η.Π.Α τα τελευταία χρόνια, είναι πως το ασιατικό κράτος θα εκμεταλλευτεί τη συγκυρία ώστε να αναδειχθεί ως ηγεμόνας του πολυπολικού κόσμου που ζούμε. Εσείς, με βάση την αρθρογραφία σας, δεν φαίνεται να θεωρείτε πως η Κίνα έχει τη δυνατότητα να αναλάβει αυτό το ρόλο. Θέλετε να μας αναλύσετε τη σκέψη σας;
Διαβάζω σε σοβαρά έντυπα αναλύσεις, οι οποίες προεξοφλούν ότι η πανδημία είναι η «στιγμή Σουέζ» της Αμερικής, κατ’ αναλογία της κρίσης του Σουέζ το 1956 που αποτέλεσε τη χαριστική βολή της βρετανικής αυτοκρατορίας, και ότι ανατέλλει η καινούργια υπερδύναμη της Κίνας. Σαφώς και δεν πιστεύω ότι ισχύει κάτι τέτοιο. Η Αμερική το 1945 αποτελούσε το 50% της παγκόσμιας οικονομίας και σήμερα το 25%, κάτι που έγινε στην πορεία των δεκαετιών. Η επιβράδυνση της αμερικανικής οικονομίας δεν είναι κάτι καινούργιο, είναι μια κατάσταση που προϋπήρχε και τώρα θα επιταχυνθεί, παρ’ όλα αυτά οι Η.Π.Α. θα παραμείνουν η ισχυρότερη δύναμη. Πέφτει με αλεξίπτωτο σε οροπέδιο, δεν πέφτει με ελεύθερη πτώση στα τάρταρα. Παραμένει η μόνη χώρα που έχει μια ισορροπημένη «σκληρή» και «μαλακή» ισχύ σε όλους τους τομείς, από το στρατό μέχρι τους ιδεολογικούς μηχανισμούς (Χόλυγουντ, Αμερικάνικα Πανεπιστήμια κοκ).
Η Κίνα σαφώς έχει τις φιλοδοξίες που αναφέρατε, προσπαθεί να εκμεταλλευτεί τις καταστάσεις και ο φόβος της έχει μεγεθυνθεί στα επιτελεία των δυτικών ελίτ. Οικονομικά είναι υπερδύναμη, σχεδόν ισότιμη της Αμερικής σε κρίσιμους τομείς υψηλής προστιθέμενης αξίας και καινοτομίας, όπως είναι η τεχνητή νοημοσύνη, και όχι μόνο σε τομείς χαμηλού εργατικού κόστους. Από την άλλη πλευρά, γεωπολιτικά παραμένει μια μεγάλη περιφερειακή, αλλά όχι παγκόσμια, δύναμη, κάτι που δεν θα αλλάξει από τη μια μέρα στην άλλη. Μετράει πολύ η γεωπολιτική και η στρατιωτική ισχύς της στην περιφέρεια της, τη θάλασσα της νότιας Κίνας, τον Ινδικό και τον Ειρηνικό ωκεανό, ωστόσο στις παγκόσμιες υποθέσεις εξακολουθεί να κρατάει χαμηλό προφίλ. Νομίζω ότι ο τελικός απολογισμός δεν έχει βγει ακόμα. Δεν μπορούμε να «κάνουμε ταμείο» για τις ζημιές ή τα κέρδη που θα αποκομίσει η Κίνα από την κρίση του κορωνοϊού.
Η κρίση έβγαλε τις παθολογίες και του κινέζικου μοντέλου. Δεν θα ξεχάσει ποτέ ο κόσμος τους αποτυχημένους χειρισμούς της κινεζικής ηγεσίας στην πρώτη της φάση της υγειονομικής κρίσης, όταν εμφανίστηκε ο ιός. Διάβασα τελευταία τις συγκλονιστικές μαρτυρίες της κινέζας ακαδημαϊκού από τη Γουχαν, Ai Xiaoming για τον αρνητικό ρόλου του γραφειοκρατικού κινεζικού συστήματος στην διαχείριση της πανδημίας. Οι τοπικές αρχές της επαρχίας Χουμπέι, δεν έδιναν πραγματικά στοιχεία για τους νεκρούς και την έκταση της επιδημίας διότι φοβόντουσαν τις κυρώσεις από τα ανώτερα κρατικά κλιμάκια. Έτσι, πολλά θύματα του κορωνοϊού στην περιοχή δηλώνονταν ως νεκροί για άλλους λόγους. Άλλωστε. όπως θα είδατε, η Κίνα αναθεώρησε τα στοιχεία για τη Γουχάν, αυξάνοντας τον αριθμό των νεκρών κατά 50% από ότι αρχικά είχε υπολογιστεί. Κανένας δεν εμπιστεύεται τυφλά καμία κυβέρνηση για την εικόνα που εμφανίζει αλλά για την Κίνα ισχύουν παραπάνω λόγοι να είναι κανείς καχύποπτος με τα στοιχεία που έχουν δοθεί μέχρι τώρα.
Μπορεί η Κίνα να έχει θέσει υπό έλεγχο την πανδημία αλλά δεν έχει φύγει ο ιός. Μάλιστα υπάρχουν ανησυχητικά δείγματα ότι η Κίνα και άλλες χώρες της περιοχής που προβάλλονται ως θετικά παραδείγματα στην αναχαίτιση της επιδημίας μπορεί να αντιμετωπίσουνε ένα δεύτερο κύμα έξαρσης του ιού, όχι το φθινόπωρο αλλά τώρα. Η Σιγκαπούρη που υποτίθεται ότι είχε περιορίσει τελείως την εξάπλωση του ιού και αποτελούσε παράδειγμα προς μίμηση για όλο τον κόσμο, πήρε ξανά περιοριστικά μέτρα πριν από 15 μέρες γιατί ήρθε αντιμέτωπη με ένα δεύτερο κύμα.
Τα πρόσφατα στοιχεία λένε πως η κινεζική οικονομία στο πρώτο τρίμηνο του 2020 παρουσιάζει μείωση 6,8%. Βεβαίως μπορεί να βελτιωθεί η εικόνα μέχρι το τέλος τους έτους και να μην κλείσει με ένα τέτοιο ποσοστό ύφεσης που θα ήταν δραματικό καθώς για τουλάχιστον 30 χρόνια, από τη δεκαετία του ’90, αναπτύσσεται με ρυθμούς που κόβουν την ανάσα. Σε κάθε περίπτωση, η Κίνα έχει πολύ σοβαρό οικονομικό πλήγμα και, όπως σας έλεγα, πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί για το πως θα βγει από αυτή την κρίση.
Η κρίση του κορωνοϊού έχει ανοίξει ή επιταχύνει διάφορες συζητήσεις στη δημόσια σφαίρα. Πολλοί μιλάνε για κατάρρευση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου ανάπτυξης του καπιταλισμού, την ενίσχυση του ρόλου του έθνους κράτους και την αποδιοργάνωση της παγκοσμιοποίησης. Ποιες είναι οι πρώτες σας εκτιμήσεις για την επόμενη μέρα του διεθνούς οικονομικού και πολιτικού γίγνεσθαι;
Βάλετε τρία τεράστια θέματα, οπότε θα προσπαθήσω να είμαι επιγραμματικός:
Ο νεοφιλελευθερισμός χρεωκόπησε! Για άλλη μια φορά όμως… Είχε χρεωκοπήσει και στην κρίση του 2008-9 όταν ακόμα και δεξιοί-ατλαντιστές πρόεδροι στην Ευρώπη όπως ο Σαρκοζί -ο πρόεδρος των αφεντικών ή ο Σαρκοζί ο Αμερικάνος, όπως τον αποκαλούσαν όταν είχε εκλεγεί- έκανε κάτι φλογερές δηλώσεις για το «τέλος του αγγλοσαξονικού μοντέλου», το τέλος του «χρηματοπιστωτικού αμόκ και των δομημένων παραγώγων», την αναγκαιότητα «ενίσχυσης του ευρωπαϊκού μοντέλου της κοινωνικής συνοχής» κτλ. Τότε, νόμιζες πως αυτά τα λέει κάποιος , αν όχι αριστερός, κευνσιανός ή κεντροαριστερός πολιτικός.
Είδαμε ότι τίποτα από όλα αυτά δεν έγινε. Ο νεοφιλελευθερισμός βεβαίως κατέρρευσε ιδεολογικά και ηθικά. Αν και χρεοκόπησε σαν μοντέλο, συνέχισε να κυκλοφορεί σαν ζόμπι γιατί προφανώς αυτό που εφάρμοσαν οι κυβερνήσεις ήταν «σοσιαλισμός για τους πλούσιους, νεοφιλελευθερισμός για τους φτωχούς». Σοσιαλισμός για τους πλούσιους γιατί σώθηκαν οι μεγάλοι επιχειρηματικοί όμιλοι και οι τράπεζες. Νεοφιλελευθερισμός για τους φτωχούς γιατί εκείνοι κλήθηκαν, μέσω των πακέτων λιτότητας, να εξυγιάνουν τα δημόσια οικονομικά των κρατών, εφόσον το χρέος έχει εκτιναχθεί.
Πολύ φοβάμαι πως κάτι τέτοιο θα γίνει και τώρα αν οι λαοί δεν αντιδράσουν και αν δεν υπάρξουν ριζικές αλλαγές στους εσωτερικούς συσχετισμούς σε κάθε χώρα. Διότι αυτά τα προγράμματα στήριξης της οικονομίας που παίρνουν οι κυβερνήσεις τώρα και θα πάρουν στο μέλλον αφορούν τις επιχειρήσεις και τις τραπεζες κυρίως και μετά θα μας έρθει ο λογαριασμός για να τον πληρώσουμε. Επομένως άλλο είναι ότι χρεωκόπησε ο νεοφιλελευθερισμός, άλλο είναι ότι ηττήθηκε. Δεν θα νικήσει ο κορωνοϊός τον νεοφιλελευθερισμό, θα ήταν απίστευτη αφέλεια να πιστεύει κανείς κάτι τέτοιο. Ή οι λαοί θα τον νικήσουν ή οι λαοί θα υποστούν το πλήγμα. Κανένας δεν μπορεί να σώσει του λαούς εκτός από τον εαυτό τους.
Όσον αφορά την αποδιάρθρωση της παγκοσμιοποίησης, νομίζω ότι δεν είναι κάτι που προέκυψε ξαφνικά από τον κορωνοϊό. Λόγω της πανδημίας επιταχύνθηκε η τάση της συρρίκνωσης ή αποδυνάμωσης της παγκοσμιοποίησης που προϋπήρχε, όχι όμως το τέλος της. Οι διαπραγματεύσεις του γύρου της Ντόχα για τη φιλελευθεροποίηση του παγκόσμιου εμπορίου είχαν βαλτώσει εδώ και πολλά χρόνια, ενώ παράλληλα είχαμε εμπορικούς πολέμους που απειλούσαν τη διαρρύθμιση της παγκοσμιοποίησης. Εμπορικούς πολέμους μεταξύ Αμερικής και Ευρώπης, με τους φόρους που επιβλήθηκαν στις GAFA -τις μεγάλες αμερικανικές εταιρείες διαδικτύου- από την ΕΕ ή τις ποινές της αμερικανικής κυβέρνησης στη Volkswagen με αφορμή το μεγάλο σκάνδαλο. Αλλά και εμπορικούς πολέμους μεταξύ Αμερικής και Κίνας, των δύο μεγαλύτερων οικονομιών, οι οποίες έχουν μια σχέση ανταγωνιστική μεν, αλλά και συμβιωτική, διότι για παράδειγμα η Apple κατασκευάζει όλα τα προϊόντα της στην Κίνα. Υπάρχει επίσης η τάση επαναπατρισμού επιχειρήσεων και ενίσχυση της εθνικής παραγωγής σε ορισμένους τομείς. Οπωσδήποτε θα βγάλουν τα μαθήματα τους οι μεγάλες δυνάμεις από την κρίση. Δεν μπορεί η Αμερική να εξαρτάται από τις μάσκες τις Κίνας και από το υγειονομικό υλικό της Ρωσίας. Ο κωρονοϊός οπωσδήποτε ενισχύει αυτές τις τάσεις.
Το ότι θα πάμε, όπως ακούγεται, σε ένα καινούργιο μοντέλο κοινωνικού συμβολαίου σε εθνική και παγκόσμια βάση -ένα New Deal ας πούμε πιο δίκαιων κοινωνιών ή κατά προτίμηση πράσινο New Deal με οικολογικά κριτήρια- νομίζω ότι είναι όνειρα θερινής νυκτός. Το New Deal, όπως και το σχέδιο Μάρσαλ, ήταν προϊόντα εντελώς ιδιόμορφων ιστορικών συνθηκών. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Αμερική βγήκε αλώβητη από την κρίση, ο παραγωγικός της μηχανισμός δεν είχε καταστραφεί καθώς δεν έγινε καμία μάχη σε αμερικάνικο έδαφος. Παράλληλα, υπήρχαν αδρανή αμερικανικά κεφάλαια που έπρεπε να επενδυθούν όπως και έγινε με το Σχέδιο Μάρσαλ. Αντίθετα η Ευρώπη και η Ιαπωνία βγήκαν κατεστραμμένες. Οι λαοί της Ευρώπης, αν και αποδεκατισμένοι από τον πόλεμο, βγήκαν ενισχυμένοι πολιτικά και κοινωνικά διότι είχαν δώσει τα πάντα στην προσπάθεια για να ηττηθεί ο φασισμός. Σε πολλές χώρες (Ελλάδα, Γαλλία και Ιταλία) τα κομμουνιστικά κινήματα γιγαντώθηκαν μέσω της αντίστασης και η Σοβιετική Ένωση είχε αναδειχθεί σε μια παγκόσμια υπερδύναμη. Επομένως, σε εκείνες τις συνθήκες το κοινωνικό κράτος και το Σχέδιο Μάρσαλ ήταν επιβεβλημένα για τις κυρίαρχες τάξεις αν ήθελαν να σώσουν και τον εαυτό τους. Σήμερα δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Θα χρειαστούν μεγάλες ανατροπές στους εσωτερικούς συσχετισμούς δυνάμεων για να ηττηθεί πραγματικά ο νεοφιλελευθερισμός και να πάμε σε ένα μέλλον ελπίδας και δικαιοσύνης.
Τα περιοριστικά μέτρα που πάρθηκαν από της κυβερνήσεις ανά τον κόσμο διαμορφώνουν μια νέα πραγματικότητα τόσο για την εργασία όσο και για κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα. Υπάρχει ο φόβος ότι με πρόσχημα την κρίση του κορωνοϊού το επόμενο διάστημα θα υπάρξει μια νέα επίθεση στα εργατικά και δημοκρατικά δικαιώματα. Πιστεύετε πως τα κάποια από τα μέτρα ήρθαν για να μείνουν; Σε αυτό το πλαίσιο, ποιο είναι το στοίχημα για τις δυνάμεις της αριστεράς και τα κοινωνικά κινήματα την επόμενη μέρα της κρίσης του κορωνοϊού;
Και στα 2 πεδία υπάρχει ο σαφής κίνδυνος να ξαναζήσουμε αυτό που έχουμε ξαναζήσει στο παρελθόν. Δηλαδή, αδιανόητα – υπό ομαλές συνθήκες- μέτρα, τα οποία λαμβάνονται σε μια κατάσταση εξαίρεσης όπως η σημερινή, να προωθηθούν και μάλιστα να γίνουν μόνιμα και μετά το τέλος της κρίσης.
Στο εργασιακό πεδίο αυτό έγινε σε πολύ μεγάλο βαθμό μετά την κρίση του 2008-2010 σε παγκόσμια κλίμακα. Τότε περάσαμε σε έναν καινούργιο γύρο απορρύθμισης των εργασιακών σχέσεων και ενίσχυσης της επισφαλούς απασχόλησης. Ας πάρουμε για παράδειγμα την Ελλάδα, όπου η ανεργία εκτοξεύθηκε σε κάποια φάση στο 27% και μέχρι την περίοδο προ-κορωνοϊού, τον Δεκέμβριο τους 2019, αν και υποχώρησε εξακολουθούσε να είναι σε ένα τεράστιο ποσοστό, κάπου 16%. Αυτό το 11% της υποχώρησης δεν αφορούσε δουλείες μόνιμης απασχόλησης με καλούς μισθούς αλλά επισφαλείς μορφές εργασίας (ντελίβερυ, κούριερ κτλ.) με πολύ άσχημες εργασιακές συνθήκες κυρίως για τα νέα τα παιδιά.
Στο θέμα των ελευθεριών σας θυμίζω τι έγινε μετά την 11η Σεπτεμβρίου: κανένας δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι στην Αμερική τα ατομικά δικαιώματα και ατομικές ελευθερίες, τα οποία αποτελούν στοιχείο του αμερικάνικου DNA, θα παραβιάζονταν τόσο πολύ και τόσο ανοιχτά με νόμους όπως ο PATRIOT και ο TIPS που πήρανε οι νεοσυντηρητικοί του Μπους εκείνη την εποχή. Μαζική παρακολούθηση των πολιτών, στιγματισμός ολόκληρων εθνικών ομάδων και μειονοτήτων, έκτακτες εξουσίες στα δικαστήρια κτλ. Ο PATRIOT επιβίωσε της κυβέρνησης Μπους, το μεγαλύτερο μέρος του εξακολούθησε να ισχύει επί Ομπάμα και εξακολουθεί βέβαια να ισχύει επί Τραμπ. Επομένως ο κίνδυνος είναι υπαρκτός.
Ένας από τους μεγαλύτερους κινδύνους νομίζω ότι είναι η επέλαση του ψηφιακού καπιταλισμού, η οποία υπήρχε ήδη από πριν με την πρόοδο της τεχνητής νοημοσύνης και της ρομποτικής. Οι συγκεκριμένες τεχνολογίες, πλάι στις πολλές δυνατότητες που προσφέρουν βεβαίως για την εργασία και τον άνθρωπο, στις συγκεκριμένες συνθήκες που ζούμε αξιοποιούνται για την περιστολή εργασιακών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Η λεγόμενη Gig Economy ή οικονομία του διαμοιρασμού, είναι στην ουσία ένα ηλεκτρονικό φασονατζίδικο· δουλειές πολύ κακά πληρωμένες χωρίς κοινωνική ασφάλιση. Στο πεδίο των ελευθεριών έχουμε την ανάδυση ενός καινούργιου ψηφιακού Λεβιάθαν, την ηλεκτρονική εκδοχή του δυστοπικού οράματος του Τόμας Χόμπς για ένα πανίσχυρο κράτος το οποίο για να εξασφαλίζει ασφάλεια στους πολίτες καταργεί τις ελευθερίες τους. Ο Ψηφιακός Λεβιάθαν δεν αφορά μόνο τις κρατικές υπηρεσίες παρακολούθησης αλλά και τα μεγάλα μονοπώλια του ψηφιακού τομέα όπως η Facebook και η Google, οι οποίες πλάι στις υπηρεσίες που μας προσφέρουν, λεηλατούν τα προσωπικά μας δεδομένα, τα οποία πουλάνε και χειραγωγούν συνειδήσεις σε όλο τον κόσμο.
Αυτές οι τάσεις, λοιπόν, τώρα ενισχύονται με όλα αυτά τα μέτρα περιορισμού της πανδημίας. Στην Κίνα οι πολίτες χωρίζονται σε τρεις χρωματικές κατηγορίες (πράσινο, κίτρινο, κόκκινο) ανάλογα με την επικινδυνότητα τους για μετάδοση του ιού. Στην Ταϊβάν και τη Νότια Κορέα άμα δεν έχεις το κινητό σου σε λειτουργία για περισσότερα από 15 λεπτά η αστυνομία κάνει έφοδο στο σπίτι σου για να δει που είσαι και αν τηρείς τους περιορισμούς. Παρόμοια μέτρα όμως λαμβάνονται και στην Ευρώπη το τελευταίο διάστημα. Υπάρχουν σοβαρές ανησυχίες σε όλες τις χώρες και όχι μόνο στα μαύρα πρόβατα της δύσης όπως η Ουγγαρία του Όρμπαν και η Πολωνία του Καζίνσκι. Στη Γερμανία, στη Γαλλία και άλλες χώρες έχουν ληφθεί αντίστοιχα μέτρα ηλεκτρονικής παρακολούθησης, τα οποία δεν ξέρουμε αν θα επιβιώσουν την επόμενη μέρα. Επομένως, ανοίγεται ένα πεδίον δόξης λαμπρό στα δημοκρατικά κινήματα, το συνδικαλιστικό κίνημα και την Αριστερά για την προστασία της εργασίας και της ελευθερίας που είναι οι δύο πυλώνες κάθε σχεδίου για κοινωνική αλλαγή.
*H φωτογραφία είναι του Πάρι Ταβιτιάν για την Lifo