Η τοποθέτηση του διευθυντή του οικονομικού γραφείου του πρωθυπουργού, Αλέξη Πατέλη, σχετικά με την ενδεχόμενη τεμπελιά όσων κάνουν διδακτορικό (όπως και αυτός έκανε) έχει ξεσηκώσει θύελλα και μέσα στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Εδώ θα συζητήσουμε λίγο την άποψή του. Άρα προέχει να αποτυπώσουμε με ακρίβεια τη σκέψη του.
- του Κωστή Μηλολιδάκη, Προέδρου του Συλλόγου Διδασκόντων της Σχολής Θετικών Επιστημών του ΕΚΠΑ
Είπε λοιπόν: «Για τις πιο πολλές δουλειές που μπορεί να κάνει κάποιος μετά τις σπουδές του, όχι απλώς δεν είναι απαραίτητο το διδακτορικό, αλλά είναι και κάτι το αρνητικό. Εγώ δηλαδή δεν θα προσλάμβανα κάποιον με διδακτορικό αν μου έκανε αίτηση, γιατί δείχνει ότι πιθανώς να είναι κάποιος άνθρωπος ο οποίος δεν έχει απαραιτήτως όρεξη για δουλειά. Το διδακτορικό απαιτεί μια αφοσίωση, αν θέλεις να το κάνει καλά, τέσσερα-πεντ-έξι χρόνια στην πιο παραγωγική σου ηλικία, οπότε είναι κάτι το οποίο ουσιαστικά σου καθυστερεί την καριέρα σου».
Η πρώτες δύο ερωτήσεις είναι προφανείς: Αυτός τότε γιατί έκανε διδακτορικό (Princeton, 1997, Ph.D. in Economics); Και πώς, αν και έκανε διδακτορικό, είχε τόσο λαμπρή καριέρα; Επομένως, κάτι προβληματικό υπάρχει στα λεγόμενά του κ. Πατέλη. Η δεύτερη ερώτηση είναι, αυτόν πώς τον προσέλαβαν τόσο καλοί εργοδότες αν και είχε κάνει διδακτορικό; (π.χ. η πρώτη εργασία του ήταν στην Goldman, Sachs& Co. στη Ν. Υόρκη, όπου και δούλεψε–αν πιστέψουμε το βιογραφικό του, απευθείας υπό τον BillDudley, Chief US economist της εταιρείας).
Οι απαντήσεις είναι επίσης προφανείς: Υπάρχει αγορά εργασίας για κατόχους διδακτορικού, και μάλιστα οι δουλειές που προσφέρονται είναι πολύ υψηλού επιπέδου και εξαιρετικά αμειβόμενες. Και μάλιστα, αυτό συμβαίνει και εκτός του ακαδημαϊκού τομέα (όπου εκεί το διδακτορικό αποτελεί προϋπόθεση εισόδου). Αυτά όλα όμως δεν είναι άγνωστα στον κ. Πατέλη, άρα εύλογα διερωτάται κάποιος γιατί ο κ. Πατέλης επιλέγει να τα αποκρύψει; Περισσότερα επ’ αυτό στη συνέχεια.
Τι ακριβώς ισχύει όμως με τις διδακτορικές σπουδές; Είναι ακριβές ότι για τις περισσότερες δουλειές, μετά τις βασικές σπουδές στο πανεπιστήμιο, το διδακτορικό δεν είναι απαραίτητο–σε αυτό έχει δίκιο ο κ. Πατέλης. Όμως αυτό είναι μια κοινοτυπία, όπως π.χ. το να πούμε ότι για τις περισσότερες δουλειές ΓΕΝΙΚΑ δεν είναι απαραίτητες οι σπουδές στο Πανεπιστήμιο. Για να δουλέψει κάποιος στα χωράφια ή στην οικοδομή ή «ψυκτικός» δεν είναι απαραίτητο να έχει πάει στο πανεπιστήμιο. Και μάλιστα, το επιχείρημα περί τεμπελιάς περνά ανέπαφο κάτω από αυτή τη λογική: Δηλαδή, θα μπορούσε να πει ο κ. Πατέλης επίσης το ίδιο καλά «Εγώ δηλαδή δεν θα προσλάμβανα κάποιον απόφοιτο πανεπιστημίου αν μου έκανε αίτηση, γιατί δείχνει ότι πιθανώς να είναι κάποιος άνθρωπος ο οποίος δεν έχει απαραιτήτως όρεξη για δουλειά. Το πτυχίο απαιτεί μια αφοσίωση, αν θέλεις να το κάνει καλά, τέσσερα-πεντ-έξι χρόνια στην πιο παραγωγική σου ηλικία, οπότε είναι κάτι το οποίο ουσιαστικά σου καθυστερεί την καριέρα σου».
Ο παραλογισμός του συλλογισμού είναι φανερός: Υπάρχουν «καριέρες» και «καριέρες». Στον καπιταλιστικό καταμερισμό εργασίας άλλη είναι η καριέρα του εργάτη και άλλη του αποφοίτου ΑΕΙ. Και επίσης άλλη εκείνου που τελειώνει το διδακτορικό του στο Princeton. Και βεβαίως, η προσβασιμότητα σε κάθε μία από αυτές τις καριέρες φράσσεται από ταξικούς φραγμούς- ου παντός πλειν εις Princeton. Πολύ συχνά αυτό δεν έχει να κάνει με τις εγγενείς ικανότητες του ατόμου, αλλά με την οικογενειακή προέλευση, τις οικονομικές δυνατότητες, τις συνθήκες κάτω από τις οποίες μεγαλώνει, τις πρώτες σπουδές, κ.λπ. Ο κ. Πατέλης τα κάνει όλα αυτά μία σούπα, αν και βέβαια γνωρίζει εξ ιδίας πείρας ότι η σούπα αυτή δεν υπάρχει, αποτελεί ιδεολογικό εφεύρημα της τάξης του.
Υπάρχουν όμως δύο ακόμη ζητήματα προς εξέταση: (α) Γιατί όλο και περισσότεροι νέοι επιλέγουν να συνεχίζουν σε μεταπτυχιακές σπουδές σε κύκλο Μάστερ (γι’ αυτές δεν είπε κάτι ο κ. Πατέλης) και σε κύκλο Διδακτορικού; και (β) Σε τι ακριβώς χρησιμεύει το διδακτορικό στην αγορά εργασίας;
Όσο αφορά το (α), όντως τα τελευταία 50 χρόνια παρατηρείται μια σοβαρότατη αύξηση του αριθμού εκείνων που συνεχίζουν τις σπουδές τους με μεταπτυχιακά. Και αυτό ενισχύεται και από τις συνθήκες στην αγορά εργασίας. Το 1975, με πτυχίο Μαθηματικού σε παρακαλούσαν να δεχτείς να προσληφθείς στη Μ. Εκπαίδευση και εσύ επέλεγες τον τόπο διορισμού σου. Όσοι έρχονταν με Μάστερ από το εξωτερικό προσλαμβάνονταν αμέσως σε καλές δουλειές στη βιομηχανία (που τότε ακόμη υπήρχε). Τώρα, οι πτυχιούχοι των καθηγητικών σχολών δεν έχουν ελπίδα να διοριστούν σε σχολείο και φυτοζωούν με δουλειές του ποδαριού, ως επί το πλείστον.
Τα μεταπτυχιακά μοιάζουν μονόδρομος στην αναζήτηση προσόντων για να ανταπεξέλθει κάποιος στον ανταγωνισμό στην αγορά εργασίας. Αυτό βέβαια επίσης σημαίνει ότι τα προγράμματα μεταπτυχιακών λειτουργούν και ως καλυμμένες δεξαμενές ανεργίας και επομένως ενθαρρύνεται η ανάπτυξή τους και από την επίσημη «πολιτεία». Ο κ. Πατέλης μπορεί να μην προσλαμβάνει ανθρώπους με διδακτορικό, αλλά οι δουλειές στις οποίες προσλαμβάνονται οι υπόλοιποι είναι πολύ λίγες σε σχέση με τον αριθμό τους. Δημιουργείται έτσι ένας εφεδρικός στρατός ειδικευμένων εργατών/διανοουμένων που χρησιμεύει στο να πιέζονται οι μισθοί και οι αμοιβές εν γένει των “τυχερών” που τελικά προσλαμβάνονται. Περί αυτού, το οποίο αποτελεί χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλισμού, ο κ. Πατέλης–λαλίστατος στις κοινοτυπίες κατά τα άλλα–δεν βρήκε να πει κάτι διαφωτιστικό.
Όσο αφορά το (β): Είναι σωστό ότι τα σοβαρά διδακτορικά απαιτούν τον χρόνο και την προσπάθεια που αναφέρει ο κ. Πατέλης και αυτό όντως συμβαίνει στην πλέον παραγωγική ηλικία. Επομένως, αυτά αποτελούν μία επένδυση την οποία εκείνος που την κάνει θα επιχειρήσει να “εξαργυρώσει” στη συνέχεια στην αγορά εργασίας. Ότι τέτοια αγορά υπάρχει, το αποδεικνύει η ίδια η καριέρα του κ. Πατέλη, η οποία αντιφάσκει με τους ισχυρισμούς του. Φυσικά αυτό ενδεχομένως να οφείλεται και στο ότι ο κ. Πατέλης αισθάνεται προικισμένος και ξεχωριστός, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι είναι και μοναδικός. Άρα, ας δούμε ποια είναι αυτή η αγορά.
Πτυχιούχοι της ΣΘΕ του ΕΚΠΑ, οι οποίοι τέλειωσαν διδακτορικό είτε στη σχολή μας είτε στο εξωτερικό, κάνουν καριέρα σε πολλά πανεπιστήμια του εξωτερικού αλλά και της Ελλάδας. Επίσης, πολλοί εργάζονται σε ερευνητικά κέντρα τόσο δημόσια όσο και ιδιωτικά, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και αρκετοί έχουν διακριθεί. Φοιτητές μας έχουν αναλάβει διευθυντικές θέσεις σε μεγάλες εταιρείες, και σε θέσεις έρευνας. Ορισμένες από τις εταιρείες αυτές έχουν μεταφέρει τις εργασίες τους για τα Βαλκάνια ή την Μ. Ανατολή στην Ελλάδα. Ειδικότερα, σε τομείς αιχμής, όπως π.χ. η πληροφορική ή η επιστήμη υλικών ή κ.λπ. κ.λπ., η απόκτηση διδακτορικού συνδυάζεται με επίλυση σοβαρών προβλημάτων σε θέματα που αντιμετωπίζουν μεγάλες εταιρείες. Αυτό δεν είναι καινούργιο: συμβαίνει εδώ και δεκαετίες, και πριν ο κ. Πατέλης πάρει το δικό του διδακτορικό.
Θυμάμαι μια Ελληνίδα φοιτήτρια στο Τμήμα Ηλεκτρολόγων του UCLA, η οποία στο διδακτορικό της έλυσε ένα πρόβλημα που αφορούσε ένα ραντάρ της HughesAircraftCompany. Και επίσης, οι εκεί εταιρείες καθόλου δε σνομπάρουν α-λα-Πατέλης την απόκτηση διδακτορικού. Το καιρό που εγώ έκανα το διδακτορικό μου στο UCLA, τα BellLabs μας είχαν στείλει έναν εργαζόμενό τους ερευνητή ως φοιτητή για να κάνει το διδακτορικό του με όλα τα έξοδά του πληρωμένα. Δεν του έβαλαν κανέναν όρο ως προς την περιοχή που θα επέλεγε και εκείνος επέλεξε την Άλγεβρα (δηλαδή από τις πλέον θεωρητικές περιοχές στα Μαθηματικά).
Ως διακεκριμένος οικονομολόγος με εργασιακή εμπειρία στον χρηματο-οικονομικό τομέα, ο κ. Πατέλης θα γνωρίζει ότι εταιρείες όπως αυτές στις οποίες ο ίδιος εργάστηκε, μια ορισμένη περίοδο προσελάμβαναν με μανία κατόχους διδακτορικού στην Φυσική και στις Πιθανότητες, επειδή εκείνοι μπορούσαν να διαχειριστούν πολύ καλύτερα από τους οικονομολόγους τα καινούργια εργαλεία στην αποτίμηση των παραγώγων προϊόντων των χρηματιστηρίων. Επίσης, θα γνωρίζει υποθέτω, ότι στις ΗΠΑ η κατοχή διδακτορικού σε ορισμένες περιοχές των θετικών επιστημών οδηγεί πολύ ταχύτερα στην κατοχύρωση ενός αναλυτή στις ασφαλιστικές επιστήμες.
Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε επί μακρόν, αλλά δεν έχει νόημα. Το βασικό συμπέρασμα είναι ότι οι βαθμίδες της εκπαίδευσης εξασφαλίζουν η κάθε μία πρόσβαση σε πιο εξειδικευμένες και καλύτερα αμειβόμενες δουλειές. Και αυτό συμβαίνει ταυτόχρονα και παράλληλα με την κοινωνική ενθάρρυνση της αύξησης των ροών προς ανώτερα επίπεδα σπουδών, έτσι ώστε να διευρύνεται ο εφεδρικός στρατός της εργασίας (άνεργοι) αυτού του πολύ εξειδικευμένου στρώματος διανοουμένων, έτσι ώστε να πιέζονται οι μισθοί και οι συνθήκες εκμετάλλευσης της εργασίας τους.
Θα περίμενε κανένας ότι οι (πραγματικά) εξαιρετικές περγαμηνές σπουδών του κ. Πατέλη θα ήταν υποστηρικτικές σοβαρότερων αναλύσεων από την πλευρά του και αποφυγής κοινοτυπιών που αναμασούν ανοησίες περί «τεμπελιάς» εκείνων που έκαναν και κάνουν ό,τι και ο ίδιος: συνεχίζουν τις σπουδές τους προσδοκώντας εύρεση ικανοποιητικής εργασίας.