Χριστοδούλου Παναγιώτης*
Κατά τη διάρκεια της εργασίας μου στους Γιατρούς του Κόσμου για τρία χρόνια, συνάντησα μόνο έναν εξυπηρετούμενο από την Παλαιστίνη. Ενώ υπήρχε μια μεγάλη γκάμα ασθενών από χώρες όπως το Αφγανιστάν, το Σουδάν, το Ιράν, το Μαρόκο, η Αλγερία, η Αλβανία, το Μαρόκο, δεν υπήρχε η αντίστοιχη εμφάνιση προσφύγων από την Παλαιστίνη. Μια αισιόδοξη σκέψη είναι ότι η πλειοψηφία των εν Ελλάδι Παλαιστίνιων κατάφερε (γιατί επί της ουσίας για κατόρθωμα πρόκειται) να ενσωματωθεί στην ελληνική κοινωνία και το Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ). Εξάλλου οι Παλαιστίνιοι προέρχονται από ένα λαό που έχει μάθει να μη τα παρατάει και να αγωνίζεται σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Μια δεύτερη αισιόδοξη σκέψη είναι ότι οι Παλαιστίνιοι είχαν διαμορφώσει από το κράτος τους μια παιδεία Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας (ΠΦΥ), η οποία τους επιτρέπει να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά στις υγειονομικές προκλήσεις.
Μια απαισιόδοξη σκέψη είναι ότι Παλαιστίνιοι πρόσφυγες ανήκουν στην κατηγορία των αόρατων, μια κατηγορία η οποία δεν εμφανίζεται εύκολα στα νοσοκομεία ή στις δομές αλληλεγγύης, αλλά πρέπει να τη βρεις σε καταυλισμούς, σε ερειπωμένα εργοστάσια και σπίτια. Επειδή όμως οι υπηρεσίες των Γιατρών του Κόσμου εμπεριείχαν συχνές επισκέψεις σε τέτοιους χώρους, οι πιθανότητες της απαισιόδοξης αυτής σκέψης να συνιστά πραγματικότητα είναι μικρές, τουλάχιστον για την Πάτρα.
Για την μελέτη των υποθέσεων αυτών θα χρησιμοποιηθούν στοιχεία από τρεις ΜΚΟ.
Οι παλαιστίνιοι και οι ανθρωπιστικές αποστολές στην Ελλάδα
Σε στοιχεία για την διετία 2014 και 2015 (Γιατροί του Κόσμου, 2016) σε σύνολο 5146 ατόμων που εξετάστηκαν στις κινητές μονάδες το 63,64% προερχόταν από το Αφγανιστάν, το 14,35% από τη Συρία, το υπόλοιπο ποσοστό προέρχονταν από 43 διαφορετικές χώρες, μεταξύ των οποίων και η Παλαιστίνη, γεγονός που επαληθεύει την προσωπική εμπειρία από την Πάτρα.
Στην αναφορά δράσης των γιατρών του Κόσμου το 2014 (Γιατροί του Κόσμου, 2014) παρουσιάζονται οι ακόλουθοι πίνακες:
Παρατηρείται λοιπόν από τους πίνακες ότι η Παλαιστίνη δεν ανήκει στις κύριες χώρες από όπου προέρχονται οι εξυπηρετούμενοι των γιατρών του κόσμου στην Ελλάδα.
Σε στοιχεία της εθνικής αναφοράς για τη ρατσιστική βία (Γιατροί του Κόσμου, 2016) προκύπτουν τα ακόλουθα αποτελέσματα για την προέλευση των θυμάτων: από την Ισλαμική Δημοκρατία του Αφγανιστάν (25), το Μπαγκλαντές (7), το Πακιστάν (6), την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Νιγηρίας (5), την Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν (5), τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (4), τη Λαϊκή Δημοκρατία της Αλγερίας (4), τη Συρία (3), τη Δημοκρατία της Γκάνας (2), την Αλβανία (1), το Μαρόκο (2), το Σουδάν (2), την Μπουρκίνα Φάσο (2), τη Μαυριτανία (1), τη Δημοκρατία της Γουινέας (1), το Κράτος της Ερυθραίας (1), τη Λιβύη (1), τη Νέα Γουινέα (1), τη Σομαλία (1) και την Ελλάδα (1). Δηλαδή στην έρευνα δεν υπήρχαν καταγεγραμμένα θύματα από την Παλαιστίνη.
Επιπρόσθετα από στοιχεία των γιατρών του κόσμου σε όλη την Ευρώπη προκύπτουν οι ακόλουθοι πίνακες (MdM, 2012):
Οι παλαιστίνιοι και οι ανθρωπιστικές αποστολές στην Παλαιστίνη
Προκύπτει λοιπόν ότι ούτε στο σύνολο των δομών των Γιατρών του Κόσμου στην ΕΕ εμφανίζονται αρκετά περιστατικά Παλαιστίνιων εξυπηρετούμενων. Ομοίως τα στοιχεία των γιατρών χωρίς σύνορα για την Ελλάδα το 2016 αναφέρουν ότι στη μεγάλη τους πλειοψηφία (91%) οι εξυπηρετούμενοι προέρχονται από εμπόλεμες χώρες και πιο συγκεκριμένα από τη Συρία, το Αφγανιστάν και το Ιράκ (Γιατροί Χωρίς Σύνορα, 2016). Και εδώ οι Παλαιστίνιοι δε βρίσκονται στις κύριες χώρες αναφοράς.
Το ελληνικό τμήμα των γιατρών του κόσμου συμμετείχε στις ακόλουθες αποστολές στην Παλαιστίνη:
1996 – 1997: Πρόγραμμα υποστήριξης των Παλαιστινίων προσφύγων. Με Κινητή Ιατρική Μονάδα οι Γιατροί του Κόσμου παρείχαν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στους πληθυσμούς της Δυτικής Όχθης, της Λωρίδας της Γάζας.
1998: Πρόγραμμα ιατρικής περίθαλψης των πληθυσμών στη Βηθλεέμ και στη λωρίδα της Γάζας. Oι ΓτΚ προσέφεραν ιατρική περίθαλψη και εμβολιασμούς στα παιδιά των απομονωμένων παλαιστινιακών χωριών της περιοχής.
2002 – 2003: Πρόγραμμα για τον εκσυγχρονισμό του νοσοκομείου της Ραμάλλα, μέσω της δημιουργίας βάσης δεδομένων για τους δωρητές αίματος και της εκπαίδευσης του προσωπικού. Παράλληλα, οι ΓτΚ αναμόρφωσαν και εξόπλισαν την κλινική του Τζαμπαά, προσφέροντας μικροβιολογικό εργαστήριο και καλύπτοντας επιδημιολογικά τον πληθυσμό.
2006 – 2007: Πρόγραμμα για την ενίσχυση με ιατρικό εργαστηριακό εξοπλισμό και αναλώσιμα σε περιφερικά κέντρα υγείας στις επαρχίες Ναμπλούς, Ραμάλλα, Ιερουσαλήμ, Τζενίν, Βηθλεεμ και Χεβρώνα στη Δυτική Όχθη του Ιορδάνη και παροχή μονάδων αιμοδιάλυσης στο νοσοκομείο Αλ-Σίφα στη Λωρίδα της Γάζας. Ταυτόχρονα υλοποιήθηκε και ένα δεύτερο πρόγραμμα ανθρωπιστικής βοήθειας για τη διανομή φαρμάκων και ιατρικών αναλωσίμων στον Παλαιστινιακό πληθυσμό της Γάζας, στη Ναμπλούς και την Τουλκαρέμ. Τα δύο προγράμματα αυτά υλοποιήθηκαν με τη συγχρηματοδότηση της Υπηρεσίας Διεθνούς Αναπτυξιακής Συνεργασίας (Υ.Δ.Α.Σ.) του υπουργείου εξωτερικών της Ελλάδας.
Διαπιστώνεται ότι τα τελευταία δέκα χρόνια, παρά την όξυνση των ισραηλινών επιθέσεων, δεν υπάρχει καμία ανθρωπιστική αποστολή από το ελληνικό τμήμα μιας δραστήριας ΜΚΟ, η οποία στο παρελθόν δε δίστασε να αμφισβητήσει εμπάργκο, όπως στον πόλεμο στη Σερβία το 1996. Παρόλαυτα υπάρχει πρόσφατη ανακοίνωση των Γιατρών του Κόσμου για τις επιθέσεις στη γάζα (Γιατροί του κόσμου, 2018) στην οποία αποδοκιμάζεται η επίθεση και αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι:
▪ τα νοσοκομεία στη Γάζα περιέθαλψαν 4.045 θύματα με σοβαρούς τραυματισμούς. Το 18% αυτών είναι παιδιά. Μόνο ένα στα δύο επείγοντα περιστατικά που χρειάζεται να μεταφερθούν σε άλλα νοσοκομεία εκτός της Γάζας έχουν λάβει την απαραίτητη άδεια εξόδου από το Ισραήλ. Ο μεγάλος αριθμός των επειγόντων περιστατικών δοκιμάζει την ικανότητα των νοσοκομείων να ανταποκριθούν, ενώ χιλιάδες χειρουργικές επεμβάσεις παραμένουν σε εκκρεμότητα.
▪ 45 άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και 4 παιδιά, έχασαν τη ζωή τους. 7.930 άλλοι διαδηλωτές τραυματίστηκαν. Επιπλέον, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, σχεδόν εκατό άτομα που ανήκουν στο υγειονομικό προσωπικό τραυματίστηκαν ενώ 18 ασθενοφόρα υπέστησαν βλάβες ως αποτέλεσμα της βίαιης αντίδρασης του στρατού.
▪ Μέχρι σήμερα, η χρήση ενεργών πυρομαχικών έχει οδηγήσει στο σοβαρό τραυματισμό 2.178 πολιτών. Η πλειοψηφία των τραυμάτων από πυροβολισμούς ήταν στα κάτω άκρα, προκαλώντας σοβαρές ορθοπεδικές και αγγειακές βλάβες και αφήνοντας εκατοντάδες ανθρώπους ανάπηρους.
▪ Εδώ και 11 και πλέον χρόνια, η ισραηλινή κυβέρνηση έχει επιβάλει στη Γάζα έναν αυστηρό στρατιωτικό αποκλεισμό από ξηρά, αέρα και θάλασσα. Η κατάσταση αυτή αποτελεί μια παραβίαση του διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου, που έχει επιφέρει καταστροφικές συνέπειες στην καθημερινή ζωή εκατομμυρίων Παλαιστινίων. Μολονότι, οι ελλείψεις στην επάρκεια αγαθών αποτελούν την πλέον ορατή συνέπεια του αποκλεισμού, άλλες εξίσου σημαντικές επιπτώσεις γίνονται καθημερινά αισθητές από τους ανθρώπους που ζουν στη λωρίδα της Γάζας. Συγκεκριμένα, οι υγειονομικές υπηρεσίες αγωνίζονται συνεχώς να αντιμετωπίσουν τα αυξανόμενα προβλήματα δημόσιας υγείας, όπως: Τη μόλυνση των υδάτων και την έλλειψη πόσιμου νερού που αποτελούν άμεσο κίνδυνο για ασθένειες που προκαλούνται από μολυσμένο νερό, σχεδόν τα μισά από τα βασικά φάρμακα και ιατρικά αναλώσιμα δεν είναι διαθέσιμα σε καθημερινή βάση, οι διακοπές ηλεκτρικού ρεύματος περιορίζουν την κανονική παροχή σε τέσσερις μόλις ώρες την ημέρα και επομένως παρεμποδίζουν την παροχή ιατρικών υπηρεσιών από τα πρωτοβάθμια κέντρα υγείας και τα νοσοκομεία.
Μέσα σε αυτή την κατάσταση δραστηριοποιούνται τρεις αποστολές των γιατρών του κόσμου στην Παλαιστίνη, μία από τη Γαλλία, μία από την Ισπανία και μία από την Ελβετία. Οι αποστολές εργάζονται στη Λωρίδα της Γάζας για να προετοιμάσουν τις εγκαταστάσεις υγειονομικής περίθαλψης για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και να συντονίσουν καλύτερα τις δραστηριότητές τους. Στο νοσηλευτικό προσωπικό παρέχεται ειδική εκπαίδευση για την επείγουσα περίθαλψη. Παρέχοντας υπηρεσίες στα πεδία αυτά, μειώνεται ο φόρτος εργασίας στα νοσοκομεία και έτσι βελτιώνεται η ποιότητα της πρωτοβάθμιας περίθαλψης. Επιπλέον, οι αποστολές αυτές συνεργάζονται με την Παλαιστινιακή ΜΚΟ “Ένωση για τον Πολιτισμό και την ελεύθερη σκέψη” για να προσφέρουν ψυχοκοινωνική υποστήριξη και ψυχική περίθαλψη στον πληγέντα πληθυσμό, ιδιαίτερα σε γυναίκες που αντιμετωπίζουν ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη σε τέτοιες δύσκολες περιστάσεις. Οι γιατροί του Κόσμου εργάζονται σε κέντρο γυναικών, καθώς και σε κέντρα υγείας για τη βελτίωση της ποιότητας πρόσβασης στις υπηρεσίες οικογενειακού προγραμματισμού, τη διαχείριση ανεπιθύμητων εγκυμοσύνων και τη βελτίωση της περίθαλψης μετά την έκτρωση (MdM, 2018).
Οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα δραστηριοποιούνται από το 1989 στην περιοχή και το 2011 απασχολούσαν 361 άτομα. Με στοιχεία του 2011 (MsF, 2011) οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα αντιμετώπισαν 1600 περιστατικά πρωτοβάθμιας υγείας και 4000 περιστατικά ψυχικής υγείας στις περιοχές που απεικονίζονται στο ακόλουθο γράφημα:
Το 2016 οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα παρέμβαιναν στις ακόλουθες περιοχές με τις αναφερόμενες παροχές (MsF, 2016):
Το 2016, 4.141 νέοι ασθενείς συμμετείχαν σε ατομικές και ομαδικές συνεδρίες ψυχικής υγείας, από τις οποίες πάνω από το 70% (3.002) πραγματοποιήθηκε στη Χεβρώνα. Τα κέντρα εγκαυμάτων και τραυμάτων των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στη Λωρίδα της Γάζας περιέθαλψαν 4.231 ασθενείς, κυρίως παιδιά. Το προσωπικό φρόντισε περισσότερα από 52.000 τραύματα και πραγματοποίησε πάνω από 36.000 συνεδρίες φυσικοθεραπείας και 1.000 συνεδρίες εργοθεραπείας. Η πλειοψηφία των ασθενών είχε εγκαύματα, που συνήθως οφείλονταν σε ατυχήματα που συνέβαιναν σε σπίτια κατεστραμμένα από τις συγκρούσεις. Υπάρχουν τρία κέντρα, στην πόλη της Γάζας, στο Khan Younis και στο Bet Lahyia, με το νεότερο να ανοίγει τον Ιούλιο. Το 2016, η εκστρατεία ευαισθητοποίησης για τα εγκαύματα των Γιατρών Χωρίς Σύνορα είχε αποδέκτες 35.500 παιδιά σε σχολεία, νηπιαγωγεία και παιδικούς σταθμούς. Στο πλαίσιο των χειρουργικών προγραμμάτων που υλοποιούν οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα στα νοσοκομεία Al Shifa και Nasser σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγείας, πραγματοποιήθηκαν συνολικά 275 χειρουργικές επεμβάσεις, από τις οποίες το 71% σε παιδιά κάτω των 16 ετών. Τα σύνθετα περιστατικά που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν στη Γάζα παραπέμπονται στο νοσοκομείο αναπλαστικής χειρουργικής των Γιατρών Χωρίς Σύνορα στην Ιορδανία. Ωστόσο, εξαιτίας γραφειοκρατικών καθυστερήσεων, μόνο 9 από 77 ασθενείς κατάφεραν να παραπεμφθούν το 2016.
Σε πρόσφατη ανακοίνωσή τους οι Γιατροί Χωρίς Σύνορα (Γιατροί χωρίς σύνορα, 2018) αναφέρουν ότι αυξάνεται ανησυχητικά ο αριθμός των Παλαιστινίων που πυροβολούνταν από Ισραηλινούς στρατιώτες στα σύνορα από τον Δεκέμβριο, όταν άρχισαν οι διαδηλώσεις έπειτα από την ανακοίνωση του προέδρου των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ, ότι αναγνωρίζει την Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα του Ισραήλ με τον αριθμό των ασθενών με τραύματα να αυξάνεται σε 20 την εβδομάδα, ενώ πριν από τον Νοέμβριο ήταν 20 τον μήνα. Σε συνολική καταγραφή της η οργάνωση αναφέρει πως ένα χρόνο μετά την έναρξη του τελευταίου πολέμου στη Γάζα περισσότεροι από 2.200 έχασαν τη ζωή τους και περισσότεροι από 11.000 τραυματίστηκαν, συμπεριλαμβανομένων 7.000 γυναικών και παιδιών, ενώ περισσότερα από 70 νοσοκομεία ή δομές υγείας υπέστησαν εκτεταμένες ζημιές ή καταστράφηκαν (Γιατροί χωρίς σύνορα, 2018).
Αξίζει να αναφερθεί ότι εκτός από τις διεθνείς ανθρωπιστικές αποστολές στην Παλαιστίνη δραστηριοποιείται ένα δίκτυο από 66 μη κυβερνητικές οργανώσεις, οι οποίες ασχολούνται με θέματα όπως η αγροτική ανάπτυξη, τα δικαιώματα των γυναικών, η δημοκρατία, ο αναλφαβητισμός. Δυστυχώς το δίκτυο αυτό υστερεί στη διαφάνεια καθώς δε δημοσιεύονται τα οικονομικά στοιχεία ή οι αναλυτικές δράσεις του (NGO monitor, 2018). Εκτός από τις ΜΚΟ κατά καιρούς εμφανίζονται διάφορες αποστολές αλληλεγγύης στην Παλαιστίνη, χωρίς όμως πάλι να υπάρχει η δυνατότητα καταγραφής της δράσης τους.
Συμπεράσματα/ Συζήτηση
Η μελέτη των στοιχείων δύο σοβαρών και αξιόπιστων ΜΚΟ για τους Παλαιστίνιους στην Ελλάδα, δείχνει ότι οι πρόσφυγες αυτοί κατά τη διάρκεια των χρόνων έχουν καταφέρει να ενσωματωθούν στην Ελληνική κοινωνία και κατά επέκταση στο ελληνικό εθνικό σύστημα υγείας. Η ενσωμάτωση αυτή και η δράση του διαχρονικού κινήματος αλληλεγγύης στον παλαιστινιακό λαό ερμηνεύει και το γεγονός της απουσίας καταγραφής γεγονότων ρατσιστικής βίας σε παλαιστίνιους στην Ελλάδα.
Η κατάσταση, όπως είναι λογικό, στην Παλαιστίνη είναι αρκετά διαφορετική. Η έλλειψη ενός κανονικά συγκροτημένου αστικού κράτους δημιουργεί ευνοϊκό πεδίο για την ανεξέλεγκτη δράση διαφόρων ΜΚΟ χωρίς διαφανή και δημόσιο τρόπο, γεγονός το οποίο επιτείνει η Ισραηλινή κατοχή. Η κατάσταση αυτή διευκολύνει τη δημιουργία πελατειακών σχέσεων και εκμετάλλευσης, σημεία τα οποία παρατηρούνται ακόμα και σε συγκροτημένα αστικά κράτη στην ευρωπαϊκή ένωση.
Στον υγειονομικό τομέα παρόλαυτα δραστηριοποιούνται σοβαρές και αναγνωρισμένης δράσης ΜΚΟ όπως οι Γιατροί του Κόσμου και οι Γιατροί χωρίς Σύνορα. Η βούληση τους σε επίπεδο πολιτικής και ανακοινώσεων είναι θετική προς την αλληλεγγύη στον Παλαιστινιακό λαό, ωστόσο το εύρος της δράσης τους περιορίζεται λόγω της ισραηλινής επιθετικότητας απέναντι στις ανθρωπιστικές αποστολές. Ο αποκλεισμός αυτός δημιουργεί ένα ασφυκτικό πλαίσιο για την υγεία στην περιοχή, καθώς παρουσιάζεται έλλειψη φαρμακευτικού υλικού και αδυναμία πρόσβασης σε τριτοβάθμιες υγειονομικές μονάδες. Την ίδια στιγμή οι βομβαρδισμοί εξασθενούν τις υποδομές υγιεινής και δημιουργούν συνθήκες ευνοϊκές για την ανάπτυξη και εξάπλωση λοιμωδών νοσημάτων (στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί πως μια από τις κύριες αιτίες εξάπλωσης των νοσημάτων αυτών είναι οι κοινωνικοοικονομικές συνθήκες).
Σε αυτό το επίπεδο προσπαθούν να συμβάλλουν οι αποστολές των Γιατρών του Κόσμου και των Γιατρών Χωρίς Σύνορα, προσπαθώντας να ενισχύσουν την πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, την πρόληψη και την αντιμετώπιση των περιστατικών δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας φύσης. Η πλειοψηφία των περιστατικών έχουν αναφορά στους βομβαρδισμούς, με δερματικά προβλήματα και τραύματα, και στις επιπτώσεις τους με την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών. Η προσπάθεια αυτή των δύο αυτών ΜΚΟ δεν ακυρώνει βέβαια την ανάγκη για την ανάπτυξη ενός συγκροτημένου Παλαιστινιακού κράτους με αυτόνομη και ολοκληρωμένη πολιτική υγείας, χωρίς την οποία δε μπορεί να εκπονηθεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο περίθαλψης που δε θα περιορίζεται στις καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Γι αυτό το σκοπό χρειάζεται επίσημη καταγραφή των αναγκών του πληθυσμού, δομημένη συγκρότηση των εγκαταστάσεων σε πρωτοβάθμιες, δευτεροβάθμιες και τριτοβάθμιες, πρόσβαση σε δομές υγείας άλλων χωρών, αναλυτικό προϋπολογισμό για την υγεία και φυσικά ειρήνη και ασφάλεια στην περιοχή.
*Ειδικευόμενος Ιατρικής Βιοπαθολογίας, MSC Διοίκησης Δομών Υγείας, Εργαζόμενος στους Γιατρούς του Κόσμου 2012 με 2016
Βιβλιογραφία
Γιατροί του Κόσμου, Επιδημιολογική καταγραφή των ασθενών και εξυπηρετούμενων από την κινητή μονάδα των Γιατρών του Κόσμου, 2016
Γιατροί του Κόσμου, Ετήσια αναφορά δράσης 2014
Γιατροί του Κόσμου, Εθνική αναφορά για τη ρατσιστική βία, 2014
Γιατροί του Κόσμου, https://mdmgreece.gr/dilosi-schetika-tin-ipervoliki-chrisi-vias-sti-gaza/
Medicins du Monde, https://www.medecinsdumonde.org/en/countries/middle-east/palestine
Γιατροί Χωρίς Σύνορα, https://msf.gr/magazine/ellada-i-drasi-ton-giatron-horis-synora-stin-antimetopisi-tis-prosfygikis-krisis
Γιατροί Χωρίς Σύνορα, https://msf.gr/magazine/tetameno-klima-sti-gaza-enishyoyn-ti-drasi-toys-gia-toys-traymaties-oi-giatroi-horis-synora
Γιατροί Χωρίς Σύνορα, https://msf.gr/magazine/gaza-ena-hrono-meta-oi-palaistinioi-exakoloythoyn-na-asfyktioyn-apo-tin-israilini-katohi
Mdm, ACCESS TO HEALTH CARE FOR VULNERABLE GROUPS IN THE EUROPEAN UNION in 2012
Medicins Sans Frontier, 2011 international annual report
Medicins Sans Frontier, 2016 international annual report
NGO monitor, https://www.ngo-monitor.org/ngos/palestinian_ngo_network_pngo_/