Από τον Γιάννη Μπρούζο
Σε μια πρόσφατη επίσκεψή μου στο Μουσείο Λαϊκών Οργάνων στην Πλάκα μου δημιουργήθηκε η εξής απορία: Γιατί όλα τα παραδοσιακά (και μη) κρουστά όργανα με μεμβράνη έχουν κυκλικό σχήμα; Γιατί δεν υπάρχει ούτε ένα δείγμα ταμπούρλου ή ταμπούρου ή τομ ή τουμπερλεκιού που να έχει ένα τετράγωνο ή ορθογώνιο ή οβάλ σχήμα;
Μια πρώτη απάντηση μπορεί να έρθει από την κατασκευαστική και ιστορική πλευρά. Τα πρώτα τέτοια όργανα χρησιμοποιούσαν ως βάση κορμούς δέντρων που έχουν κυκλικό σχήμα. Επίσης είναι πολύ πιο εύκολο να τεντωθεί μια μεμβράνη ομοιόμορφα αν είναι κυκλικό το πλαίσιο. Σκεφτείτε ένα τραπεζομάντηλο στρωμένο σε κυκλικό και σε τετράγωνο σχήμα. Που είναι πιο εύκολο να αποφύγουμε τις τσακίσεις;
Ο δεύτερος όμως λόγος είναι πολύ πιο περίπλοκος και μαγικός. Γενικά τα κρουστά όργανα και ειδικά τα μεμβρανόφωνα δεν διακρίνονται για αυτό που λέμε στη μουσική “καθαρό τόνο” με αρμονικό ήχο. Δηλαδή δεν παράγουν τόσο μια συγκεκριμένη “νότα” όσο έναν “θόρυβο”. Όλα τα ακουστικά όργανα παράγουν ήχο από κάποιες ταλάντωσεις. Όταν για παράδειγμα μια χορδή πάλλεται κάνει πολλές ταλαντώσεις ταυτόχρονα. Ο τόνος που ακούγεται είναι αυτός του βασικού τρόπου ταλάντωσης όπου πάλλονται όλα τα σημεία της χορδής (εκτός απο τα δέσμια άκρα) ενώ οι λεγόμενες αρμονικές είναι τρόποι ταλάντωσης με επιπλέον δεσμούς (ακίνητα σημεία) ισομοιρασμένους στο μήκος της χορδής. Έτσι οι συχνότητες των αρμονικών είναι πολλαπλάσια (διπλάσιο, τριπλάσιο κλπ) της βασικής συχνότητας-τόνου.
Πως ξεχωρίζουμε όμως τα αρμονικά όργανα μεταξύ τους; Ή πως ξεχωρίζουμε τις φωνές μας; Από την περιβόητη χροιά (το χρώμα): από το πως κατανέμεται λόγω κατασκευής η ενέργεια πάνω στις διάφορες αρμονικές. Δηλαδή πχ η ίδια νότα στη χορδή της κιθάρας και στη χορδή του μπουζουκιού ακούγεται διαφορετικά επειδή το μπουζούκι δίνει περισσότερη ενέργεια σε κάποιες αρμονικές σε σχέση με την κιθάρα όπου τονίζονται ενεργειακά κάποιοι άλλοι τρόποι ταλάντωσης. Έτσι ανάλογα με την δύναμη του κάθε χρώματος στον καμβά του μουσικού ήχου χρωματίζεται διαφορετικά ο ίδιος τόνος.
Ας επιστρέψουμε όμως στις κυκλικές μεμβράνες. Όταν λύνουμε τη μαθηματική εξίσωση που δίνει τους τρόπους ταλάντωσης τους οι συχνότητες που βγαίνουν δεν είναι ακριβώς αρμονικές. Για αυτό ακούγεται και περισσότερο σαν θόρυβος παρά σαν μουσικός τόνος. Ακόμα πιο θορυβώδεις είναι οι συχνότητες σε άλλα σχήματα μεμβράνης.
Κι όμως ειδικά τα κυκλικά μεμβρανόφωνα “κουρδίζονται”. Γιατί συμβαίνει το εξής εκπληκτικό: όταν προσθέτουμε στην εξίσωση την αντίσταση του αέρα οι συχνότητες που είναι εντελώς εκτός αρμονικότητας αποδυναμώνονται. Είναι σαν να έχει συνωμοτήσει η ατμόσφαιρα της γης ωστε τα κυκλικά κρουστά να μπορούν να έχουν το δικό τους ξεχωριστό χρώμα και να μην παράγουν έναν απλό θόρυβο.
Ο Ringo Starr το ήξερε αυτό και κούρδιζε τα ντραμς του λίγο χαμηλότερα. Και έδινε αυτό το ξεχωριστό χρώμα στην κορυφαία μπάντα όλων των εποχών. Για αυτό ο Steve Smith, ένας από τους πιο αναγνωρισμένους συναδέλφους του δηλώνει: “Πριν τον Ρίνγκο οι ντράμερ κρίνονταν απο το σόλο και την δεξιοτεχνία τους. Με το Ρίνγκο αρχίσαμε να βλέπουμε τον ντράμερ σαν ένα ισότιμο συμμέτοχο της μουσικής σύνθεσης. Τα μέρη των ντραμς στα κομμάτια των Beatles είναι σε τέτοιο σημείο η ταυτότητα του τραγουδιού που μπορείς να σβήσεις τα υπόλοιπα όργανα και ακόμα να αναγνωρίζεις ποιο κομμάτι παίζει ο Ρίνγκο.”
Ο Ringo Starr ήξερε και ένα άλλο μυστικό. Όταν χτυπάς την κυκλική μεμβράνη λίγο κάτω από το κέντρο και προς τη στεφάνη, τότε παράγεται ο πιο πλούσιος αρμονικός ήχος. Γιατί μπορεί να βοηθάει ο ατμοσφαιρικός αέρας και η τύχη που έκανε την κυκλική μεμβράνη τόσο ιδιαίτερη και ικανή να παράγει αρμονία από τον θόρυβο, χρειάζεται όμως και η πινελιά του ανθρώπινου χεριού με την μπαγκέτα για να δώσει το ιδιαίτερο χρώμα στον μουσικό πίνακα.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 12.11.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.