του Νίκου Νικήτογλου
«Η Βρετανική Αυτοκρατορία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ιαπωνία, η Ελλάς, η Ρουμανία, το Σερβο-Κροατο-Σλοβενικόν κράτος, αφ’ ενός, και η Τουρκία, αφ’ ετέρου, διαπνεόμενοι υπό του αυτού πόθου όπως τερματίσωσιν οριστικώς την εμπόλεμονκατάστασιν, ήτις από του 1914 συνετάραξε την Ανατολήν»…
Αυτές είναι οι πρώτες γραμμές της Συνθήκης της Λωζάνης που υπογράφηκε από τα παραπάνω συμβαλλόμενα μέρη την 24η Ιουλίου του 1923 και έπειτα από 7,5 μήνες διαβουλεύσεων, στο πλαίσιο των οποίων δεν έλειψαν οι έντονες διαμάχες, οι διακοπές και οι διαξιφισμοί. Η Συνθήκη της Λωζάνης όμως δεν είναι απλώς ένα κείμενο που τερματίζει την εμπόλεμη κατάσταση που ξεκίνησε το 1914. Αποτελεί το έγγραφο το οποίο επισημοποιεί τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Ιωνίας, του Πόντου, της Ανατόλιας, ενώ παράλληλα αποτελεί τη διεθνή Συνθήκη με την οποία παίρνει σάρκα και οστά η σύγχρονη Τουρκία.
Κι όμως 93 χρόνια από εκείνες τις πολύ κρίσιμες στιγμές η Συνθήκη της Λωζάνης έρχεται ξανά στην επικαιρότητα δια στόματος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. «Με τη Συνθήκη της Λωζάνης δώσαμε στους Έλληνες νησιά που αν φωνάξεις από τις ακτές του Αιγαίου θα ακουστείς απέναντι. Είναι αυτή νίκη;» διερωτήθηκε ο Τούρκος Πρόεδρος πριν από λίγες μέρες ενώπιον ενός κοινού μουφτήδων και κοινοταρχών στην Άγκυρα. Και η δήλωση αυτή μόνο τυχαία δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Γιατί το timing στο οποίο γίνεται επίσης μόνο τυχαίο δεν είναι.
Δεν γνωρίζουμε αν ο διάλογος περί «αποκεμαλοποίησης», περί πολιτικού Ισλάμ, περί αναθεώρησης της κοσμικότητας μπορεί να μας προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα αυτή την περίοδο. Οι συμβολισμοί, πάντως, υπάρχουν. Λίγες μόλις μέρες μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου, το καθεστώς Ερντογάν εγκαινίαζε τη γέφυρα «Sultan Selim» στην Κωνσταντινούπολη, ένα από τα μεγαλύτερα έργα υποδομών που έχουν γίνει στην Τουρκία επί Ερντογάν. Και η ονοματοδοσία ακόμα της γέφυρας έχει τη σημασία της: προς τιμήν του Σουλτάνου Σελίμ, ο οποίος επέκτεινε την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική και εξασφάλισε τον τίτλο «Χαλιφάτο του Ισλάμ» για την Αυτοκρατορία του μετά και την κατάκτηση της Αιγύπτου το 1517. Κι αυτό ακριβώς το χαλιφάτο κατάργησε η Τουρκική Εθνοσυνέλευση τέσσερις αιώνες μετά, στις 30 Οκτωβρίου του 1923, με την παράλληλη κατάργηση του ισλαμικού δικαίου.
Ενδιαφέρον, βέβαια, παρουσιάζει και η στάση της κεμαλικής αντιπολίτευσης στις δηλώσεις Ερντογάν. Από τον Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου ως τον Οζτούρκ Γιλμάζ, όλοι έκαναν λόγο για την «απώλεια» των 16 νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, όχι ως αποτέλεσμα «εθνικής μειοδοσίας» των Ατατούρκ και Ινονού στις διαπραγματεύσεις της Συνθήκης της Λωζάνης, αλλά ως αποτέλεσμα της παρακμής και των αποτυχημένων επιλογών του ισλαμικού οθωμανικού παρελθόντος.
Αρκιοί, Φαρμακονήσι, Καλόλιμνος, Κυρά Παναγιά, Γυαλί, Σύρνα, Ψέριμος, Λέβιθα, Κίναρος, Αγαθονήσι… Αυτά είναι μερικά από τα ακριτικά νησιά στα οποία αναφέρονται οι εκπρόσωποι του τουρκικού πολιτικού συστήματος. Είτε είναι ερντογανικοί και εκπροσωπούν το πολιτικό Ισλάμ είτε είναι κεμαλιστές και προασπιστές της κοσμικότητας. Με λίγα λόγια, τα δύο στρατόπεδα ανταλλάσσουν κατηγορίες για το ποια παράταξη έβλαψε περισσότερο την Τουρκία στο παρελθόν. Η ουσία είναι όμως ότι το καθεστώς Ερντογάν προσπαθεί να εξασφαλίσει την κοινωνικοπολιτική τάξη στο εσωτερικό της χώρας του, επαναφέροντας στο δημόσιο λόγο τον «εξωτερικό εχθρό». Και εύλογα προκύπτει το ερώτημα ποια είναι η θέση της Ελλάδας μέσα σε αυτό το πλαίσιο.
Πέρα όμως από το επίπεδο των περιφερειακών ανταγωνισμών και της ισορροπίας ισχύος στο Αιγαίο, το ζήτημα των ελληνοτουρκικών σχέσεων πρέπει να μας προβληματίσει και στο εσωτερικό επίπεδο. Γιατί είναι εξαιρετικά επικίνδυνο, την περίοδο που η κοινωνική οργή τιθασεύεται από τα παραδείγματα προς αποφυγή που κάθονται στα έδρανα της αντιπολίτευσης, την περίοδο που το προσφυγικό δεν έχει συναντήσει μια αξιόπιστη ευρωπαϊκή – διεθνή λύση, κάποιοι να προσεγγίζουν την ατζέντα των ελληνοτουρκικών σχέσεων ως πεδίο εσωτερικών μικροπολιτικών παιγνίων. Γιατί το παίγνιο στο διεθνές και το περιφερειακό επίπεδο αναπτύσσεται πολύ διαφορετικά.
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 8.10.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.