Από την Άννα Τζάκου*
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΚΡΟΤΟΥΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΕΣ (Συνεργασία του Νόστιμον Ήμαρ με το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης)
Σε αυτή την ιστορική συγκυρία και κυρίως σε χώρες του δυτικού κόσμου, όπου ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι εκφράζουν ανοιχτά τη διαφοροποίησή τους σε θέματα σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου, η έννοια της πρόληψης και της προαγωγής της ψυχοκοινωνικής υγείας έχει ρόλο ενεργό.
Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν πολλά παιδιά, νέοι, μεσήλικες οι οποίοι δεν βρίσκονται σε συμφωνία με τις αναμονές ως προς το φύλο τους, μεγαλώνοντας και γνωρίζοντας πόσο έντονες αντιδράσεις προκαλεί η έκφραση αυτής της διαφορετικότητας, επιλέγουν να μην εκφραστούν ή αργούν πολύ ακόμα και να το συνειδητοποιήσουν. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο κοινωνικός έλεγχος έχει λυγίσει την ανάγκη αυτοέκφρασης.
Ως κοινωνικό έλεγχο εννοούμε το σύνολο των μηχανισμών που χρησιμοποιεί μια κοινωνία για να γίνουν αποδεκτές αξίες και να εφαρμοστούν οι κανόνες της ή αλλιώς η παρακίνηση- πίεση που ασκείται στο άτομο προκειμένου να αναστείλει την παρεκκλίνουσα συμπεριφορά του.
Ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις ακόμα και η υπόνοια διαφορετικού σεξουαλικού προσανατολισμού επισύρει αντιδράσεις που κυμαίνονται από πείραγμα, χλευασμό, διάδοση φημών, επιθετικότητα, έως διαδικτυακή παρενόχληση ακόμα και βίαιες επιθέσεις. Επίσης, κυρίως σε χώρες της Αμερικής ένας σημαντικός αριθμός αυτοκτονιών εφήβων προέκυψε εξαιτίας συστηματικής παρενόχλησης από συμμαθητές που υπέθεταν ή γνώριζαν ότι τα παιδιά είχαν ομοφυλοφιλικές ή άλλου τύπου προτιμήσεις.
Αλλά και στην Ελλάδα το πείραγμα και οι χαρακτηρισμοί μεταξύ παιδιών στα σχολεία ενέχει πάντα τη διάσταση της ομοφυλοφιλίας είτε για πλάκα, είτε με τη μορφή σοβαρής παρενόχλησης είτε στην περίπτωση που αυτά τα δύο βολικά γίνονται ένα. Εξάλλου, τα παιδιά αντιλαμβάνονται με απίστευτα γρήγορα αντανακλαστικά πού τους επιτρέπεται να διοχετεύσουν τη βία ή την παρενόχληση, τι η κοινωνία ανέχεται ή και ενθαρρύνει.
Χρήσιμο είναι να σταθούμε και να σκεφτούμε την καθημερινότητα των ανθρώπων που είναι φυλοδιαφορετικοί. Καταρχήν, με δεδομένη την εγχώρια έλλειψη ενημέρωσης, τον αγώνα που χρειάζεται να δώσει ένα παιδί, π.χ. στην εφηβεία προκειμένου να συνειδητοποιήσει σε ποιο σημείο του φάσματος φύλου τοποθετεί τον εαυτό του. Επιπλέον -και γνωρίζοντας το τεράστιο κοινωνικό βάρος που επισύρει η παρέκκλιση από το όποιο «φυσιολογικό»- πόσο αγχογόνα ή ενδεχομένως αδιανόητη γίνεται η έκφραση εαυτού. Το να ζει κάποιος σε ένα διαρκές καθεστώς φόβου μήπως θυματοποιηθεί, αλλά και το να του αντανακλάται διαρκώς η κοινωνική φοβία, που θέλει την παρέκκλιση συνώνυμο της «ανωμαλίας», μπορεί να επιφέρει πέρα από μια περιττή αμφισβήτηση εαυτού και σοβαρά ψυχοκοινωνικά φαινόμενα (απόσυρση, χρήση ουσιών, κατάθλιψη, αυτοκτονίες). Το ποσοστό αποπειρών αυτοκτονιών ανάμεσα στους διεμφυλικούς είναι ανησυχητικά υψηλό.
Και όχι, αυτό δεν πηγάζει από τη διαφορετική «φύση», είναι το αποτέλεσμα που επιφέρει ο πανικόβλητος κοινωνικός έλεγχος και τα αυξανόμενα ρατσιστικά επεισόδια βίας σε όσους θέλουν να εκφράσουν τον εαυτό τους. Για να μιλήσουμε στη γλώσσα μας: το bullying, Ίσως αυτές οι περιπτώσεις να αποτελούν και την πιο ξεκάθαρη εκδοχή του φαινομένου ως προς τη διάρκεια και τη σταθερότητα της παρενόχλησης.
Τι είναι, όμως, αυτό που προτείνεται ως πρόληψη ή αντιμετώπιση του φαινομένου του σχολικού τραμπουκισμού ή του τραμπουκισμού γενικότερα;
Προτείνεται καταρχήν ξεκάθαρο πλαίσιο στο οποίο η οποιαδήποτε επιθετική ενέργεια καταδικάζεται και απορρίπτεται τόσο νομικά όσο και κοινωνικά. Δεν νοείται να κινητοποιείται ο μηχανισμός ελέγχου όταν φτάνουμε να θρηνούμε θύματα. Θυμόμαστε όλοι την περίπτωση του φοιτητή στα Γιάννενα και το πόσο είχαμε συγκλονιστεί όλοι από την αδιανόητη καθημερινότητα που κάποιοι του είχαν επιβάλλει. Όλα τα ενδιάμεσα στάδια μέχρι την τραγική κατάληξη μάλλον δεν συγκλόνισαν κανέναν εφόσον δεν κινητοποιήθηκε καμία σοβαρή κοινωνική αντίδραση, κανένας επίσημος κοινωνικός έλεγχος.
Τα περιστατικά παρενόχλησης αλλά και βίας με αποδέκτες ανθρώπους με υποψία φυλοδιαφορετικότητας συμβαίνουν παντού γύρω μας. Όσο ο γενικός πληθυσμός εμφανίζεται κοινωνικά ανέτοιμος όχι να υπερασπιστεί αλλά να αποδεχτεί διαφορετικές ταυτότητες φύλου, η παραμικρή υποψία θα νομιμοποιείται να γίνεται ρατσιστική επίθεση.
Ας μην ξεχνάμε ότι η νομοθέτηση για να έχει γερά θεμέλια προϋποθέτει μια κοινωνική διεργασία κατά την οποία «χτίζεται» μια λαϊκή δημοκρατική απαίτηση και καταλήγει γραπτός νόμος. Δηλαδή πρώτα εκφράζεται από τους ανθρώπους η επιθυμία για μια κατοχύρωση, στην πορεία αν και εφόσον αυτή συγκεντρώσει μαζική αποδοχή μετατρέπεται σε απαίτηση η οποία «αναγκάζει» την πολιτεία να προβεί σε νομοθέτηση. Δυστυχώς, αυτό που λείπει στην εποχή μας εντοπίζεται και στα δύο επίπεδα: και στο σημείο όπου η επιθυμία αποκτά μαζική αποδοχή, αλλά και στο σημείο όπου η αποδοχή κινητοποιεί την απαίτηση. Η κοινωνική μας ετοιμότητα ως προς τη διεκδίκηση βρίσκεται σε ύπνωση. Αν σε κάτι συμφωνούμε αλλά δεν μας αφορά προσωπικά, δύσκολα θα βγούμε μπροστά για να το διεκδικήσουμε. Ένα ξεκάθαρο παράδειγμα διάρρηξης κοινωνικού ιστού. Και στις μέρες μας το συναντάμε σε όλα τα επίπεδα των διεκδικήσεων.
Στην περίπτωση της φυλοδιαφορετικότητας η κοινωνική ανετοιμότητα για αποδοχή νομικών κατοχυρώσεων δεν μένει στην αδιαφορία, αλλά μετατρέπεται σε φοβικό ξέσπασμα προσελκύοντας ρητορική μίσους.
Πώς όμως έρχεται η αποδοχή; Απαιτείται κάποια συλλογικότητα; Χρειάζεται επιθετική ή αμυντική πολιτική;
Δύο επιλογές έχουμε ως πολιτεία, αλλά κυρίως ως πολίτες. Η μία είναι ότι το θεωρούμε ως αναγκαιότητα και στοχεύουμε να εξαλείψουμε «ένστικτα» τα οποία κινητοποιούν στερεοτυπικούς μηχανισμούς άμυνας και απόρριψης. Παντού και σε όλους τους κοινωνικούς χώρους.
Η δεύτερη είναι ότι το θεωρούμε πολυτέλεια, η οποία ορίζει ότι όταν οι καιροί θα είναι έτοιμοι και οι συνθήκες κατάλληλες και πειστεί ο κόσμος με ατράνταχτα επιχειρήματα ότι δεν κινδυνεύει ή απειλείται από ξεκάθαρες νομικές κατοχυρώσεις, τότε θα ασχοληθούμε με τα αναφαίρετα δικαιώματα των ανθρώπων να ορίζουν τον εαυτό τους.
Πάντα το ζητούμενο ήταν στη γνωριμία με το διαφορετικό, στη συζήτηση μαζί του. Ωστόσο, όταν αυτό βρίσκεται υπό καθεστώς διαρκούς εξέτασης, αποκλεισμένο και εξοντωμένο είναι τουλάχιστον αλαζονικό να περιμένουμε αυτό να έρθει κοντά μας, για να συζητήσουμε, για να πειστούμε… Καλό είναι να συνειδητοποιήσουμε ότι όσο βρισκόμαστε σε θέση εξουσίας και βολικά αποφεύγουμε να πάρουμε θέση, ο τραμπουκισμός βρίσκει τους στόχους του και τελικά παίρνουμε θέση και αυτή είναι θέση απόρριψης απέναντι σε πολίτες.
*Κοινωνιολόγος, μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής του Σωματείου των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης