Με τον Θωμά Γιούργα
Είναι ψευδαίσθηση η ελευθερία βούλησης; Το πείραμα του Λίμπετ
«Tο γεγονός ότι η ζωή μας φαίνεται συναρπαστική, οφείλεται στην αίσθησή μας ότι αποφασίζουμε για τα πράγματα κάθε στιγμή και ότι τίποτε δεν είναι προαποφασισμένο αναρίθμητα χρόνια πριν» – Ουίλιαμ Τζέιμς
Ένα από τα πιο δύσκολα και διαχρονικά φιλοσοφικά & επιστημονικά ερωτήματα είναι το αν εμείς οι άνθρωποι έχουμε πραγματικά ελεύθερη βούλήση ή αν αυτή η αίσθηση ελευθερίας είναι απλά μια αυταπάτη.
Οι περισσότεροι από εμάς νιώθουμε βέβαιοι ότι έχουμε ελεύθερη βούληση, δηλαδή την ικανότητα να ελέγξουμε συνειδητά και να επιλέξουμε ελεύθερα τις πράξεις μας. Δηλαδή αν έχω μπροστά μου σουβλάκια και πίτσες και τελικά επιλέξω να φάω σουβλάκια, θα μπορούσα να έχω διαλέξει να φάω πίτσα; Οι περισσότεροι μάλλον θα απαντούσαμε ‘’μα, φυσικά’’. Γι’αυτό άλλωστε αποδίδουμε και (ηθική) ευθύνη σε ανθρώπους οι οποίοι επέλεξαν μια πράξη χωρίς εξαναγκασμό.
Αντιθέτως, αν κάποιος, έχει ένα πιστόλι στον κρόταφο δεν είναι ακριβώς ελεύθερος όταν υπακούει στις εντολές αυτού που τον απειλεί. Ή ακόμα και σε περιπτώσεις ενδογενών πιέσεων, όταν για παράδειγμα κάποιος βρίσκεται ‘’εν βρασμώ ψυχής’’ μπορούμε να δικαιολογήσουμε εν μέρει μια λάθος πράξη διότι δεν αποδίδουμε απόλυτη ελευθερία επιλογής. Στην απουσία, όμως, ενδογενών ή εξωγενών πιέσεων / καταναγκασμών τείνουμε να θεωρούμε την ανθρώπινη βούληση και πράξη ‘’ελεύθερη’’.
Αυτή είναι η κλασική, προθεωρητική και επιφανειακή προσέγγιση στο ζήτημα της ελευθερίας της βούλησης. Πέραν των φιλοσοφικών αντιρρήσεων, που είναι πολλές και σημαντικές, επιστημονικά πειράματα έρχονται να αμφισβητήσουν την ύπαρξη της ελευθερίας βούλησης όπως την αισθανόμαστε εμπειρικά.
Ο νευροεπιστήμονας Μπέντζαμιν Λίμπετ, με ένα εκπληκτικό πείραμα πριν περίπου τριάντα χρόνια έδωσε σημαντικές ενδείξεις για την σκέψη ότι πολλές αποφάσεις έχουν ήδη ‘’πυροδοτηθεί’’ στο ασυνείδητο προτού γίνουν αντιληπτές ως συνειδητές αποφάσεις. Σε αυτό το πόρισμα κατέληξε καταγράφοντας την ηλεκτρική δραστηριότητα στον ανθρώπινο εγκέφαλο κατά τη διάρκεια λήψης αποφάσεων. Οι εθελοντές του πειράματος καλούνταν να πατήσουν ένα κουμπί και να σημειώσουν την ακριβή στιγμή που αποφάσισαν να πατήσουν το συγκεκριμένο κουμπί.
Ο Λίμπετ κατέληξε ότι υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ασυναίσθητες νευρωνικές δραστηριότητες οι οποίες προηγούνται της αίσθησης συνειδητής επιλογής, καθορίζουν τις ενέργειες μας. Με λίγα λόγια, η συνειδητή σκέψη να κάνω μια πράξη έρχεται αφότου έχω ήδη αποφασίσει ασυνείδητα να κάνω αυτή την πράξη. Από τότε, παρόμοια πειράματα επιχειρούν να ενισχύσουν ή να καταρρίψουν τα πορίσματα του Λίμπετ και η επιστημονική ‘’διαμάχη’’ συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Με τους φιλοσόφους να είναι απόλυτα αναγκαίοι στην ερμηνεία των εμπειρικών δεδομένων αλλά και στην πρόταση νέων πειραμάτων.
Σε ένα από τα επόμενα πειράματά του, ο Μπέντζαμιν Λίμπετ έφερε στην επιφάνεια άλλη μία επαναστατική ιδέα. Πρότεινε, μέσα από τις παρατηρήσεις του ότι μεταξύ της ασυνείδητης εγκεφαλικής δραστηριότητας που μας οδηγεί σε μία πράξη και στην επιτέλεση της πράξης υπάρχει ένα πολύ μικρό χρονικό παράθυρο όπου μπορούμε να μπλοκάρουμε την πράξη από το να ξεκινήσει.
Σε αυτή τη δυνατότητα άσκησης βέτο προσπάθησε ο Λίμπετ να εντοπίσει την ανθρώπινη ελευθερία. Δηλαδή, η πρόταση του είναι ότι η ελευθερία της βούλησης δεν ταυτίζεται με την δυνατότητά μας να πάρουμε μια απόφαση αλλά με το να σταματήσουμε μιαν απόφαση η οποία έχει ήδη αρχίσει να λαμβάνεται. Αντί λοιπόν για ελευθερία βούλησης (free will), έχουμε ελευθερία βέτο (free won’t).
Ποιοι όμως μηχανισμοί καθορίζουν / εξηγούν το πότε θα ασκήσουμε βέτο σε μία απόφαση η οποία έχει αρχίσει να λαμβάνεται; Η συζήτηση (θα) συνεχίζεται…
Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο ένθετο του Νόστιμον Ήμαρ στον Δρόμο της Αριστεράς, το Σάββατο 26.11.2016
Κάθε Σάββατο κυκλοφορεί στα περίπτερα το έντυπο Νόστιμον Ήμαρ ένθετο στον Δρόμο της Αριστεράς.