** Από τις Ναταλία Ζαχαρτζή και Μελίνα Βλαχοπούλου
ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΚΡΟΤΟΥΣ ΚΑΙ ΣΙΩΠΕΣ (Συνεργασία του Νόστιμον Ήμαρ με το Σωματείο των Εργαζομένων στα Κέντρα Πρόληψης)
Μέρος Β΄: Ανοίκειες και Αόρατες
Ετυμολογικά η λέξη «ανοίκειος» αποτελεί το αντίθετο του «οικείος». Αν ψάξει κανείς στο λεξικό μπορεί να βρει ερμηνείες όπως «ο αναιδής», «ο άκοσμος» και όταν ο όρος αναφέρεται στο γυναικείο φύλο μεταφράζεται ως «η άσεμνη» (Μπαμπινιώτης, 2002). Βλέπουμε λοιπόν ότι ο χαρακτηρισμός “ανοίκειος” είναι μια αρνητικά φορτισμένη λέξη η οποία προσδίδεται σε άτομα που τίθενται στο περιθώριο καθώς αποκλίνουν των συμπεριφορών και του ήθους που ορίζει η κοινωνία. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο όρος που χρησιμοποιείται για το γυναικείο φύλο, έχει ηθικές προεκτάσεις, ενώ για το ανδρικό φύλο οι όροι αφορούν την κοινωνική συμπεριφορά. Κοιτώντας τη δεύτερη φωτογραφία, κάποιος θα μπορούσε να συμπεράνει ότι αυτή η νέα γυναίκα, δεν έχει κοινωνικούς δεσμούς, δεν είναι ενεργό μέλος στην αγορά εργασίας, έχει εκδιωχθεί από την οικογένειά της και δεν κατοικεί σε σπίτι.
Βάσει των στερεοτύπων που αφορούν τα δύο φύλα, η αυτόματη σκέψη θα ήταν ότι αυτή η γυναίκα για να εξασφαλίσει τη δόση της, εκπορνεύεται. Αυτό το στερεότυπο ακολουθεί γενικά το γυναικείο φύλο, όπου η γυναίκα θεωρείται ότι για να κατακτήσει οτιδήποτε, χρησιμοποιεί το σώμα της. Αντίθετα στην πρώτη φωτογραφία το συμπέρασμα δεν θα ήταν το ίδιο. Ένας άνδρας, πιο εύκολα θα προέβαινε σε ληστεία παρά σε πορνεία. Τούτο επιβεβαιώνεται και από έρευνες που δείχνουν ότι οι συνήθεις κατηγορίες που ακολουθούν το γυναικείο φύλο στο κομμάτι της χρήσης παράνομων ουσιών είναι συνήθως οι μικροκλοπές και η πορνεία. Αντίθετα στους άνδρες τα συνήθη εγκλήματα αφορούν ληστείες και απάτες (Nelson – Zlupko, 1995). Επίσης από όσους εξαρτημένους προσέρχονται σε προγράμματα θεραπείας, εκτός του ότι το ποσοστό των γυναικών είναι πολύ μικρότερο, μια γυναίκα σε αντίθεση με έναν άντρα, παρουσιάζει πιο πολλά ιατρικά προβλήματα. Αναφορικά με τα ψυχολογικά προβλήματα οι γυναίκες παρουσιάζουν διαταραχές διάθεσης (διπολική διαταραχή, κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές) ενώ οι άνδρες προβλήματα αντικοινωνικής συμπεριφοράς (Ζώτου, 2005). Τέλος χαρακτηριστική είναι και η διαφορά σχετικά με την ίδια την εξάρτηση. Οι γυναίκες εξαρτώνται πιο γρήγορα και περισσότερο, ενώ οι άνδρες σταδιακά (Nelson – Zlupko, 1995). Οι έρευνες λοιπόν αποδεικνύουν ότι πράγματι το φύλο αποτελεί παράγοντα διαφοροποίησης όχι μόνο στις συνειδήσεις αλλά και βιολογικά.
Το ανοίκειο κατά Φρόυντ είναι αυτό που ενώ μας προκαλεί φόβο και αποστροφή είναι ουσιαστικά και τόσο οικείο καθώς καθρεφτίζονται κομμάτια του εαυτού μας μέσα σε αυτό. Και στις δύο φωτογραφίες βλέπουμε δύο ανθρώπους μόνους, με ελάχιστα υπάρχοντα, βρώμικους, σε λήθαργο λόγω της χρήσης. Είναι η απόλυτη εικόνα της εξαθλίωσης. Μέσα σε αυτή τη φωτογραφία θα μπορούσε ο κάθε ένας από εμάς να αντικρίσει τον εαυτό του. Την εν δυνάμει εικόνα του. Το φόβο της μοναξιάς που αιωρείται ως απειλή όταν κάποιος δείχνει αδυναμία. Το αίσθημα του ανοίκειου, αυτού του αόριστου φόβου, προκαλείται και από το βαθιά οικείο αλλά απωθημένο αίσθημα του θανάτου.
Η εικόνα του εξαρτημένου ατόμου είναι η εικόνα που αντανακλά το μη αναστρέψιμο. Το οικείο αίσθημα ότι όλοι εφόσον γεννηθήκαμε σίγουρα θα πεθάνουμε, συνοδευόμενο από το φόβο και το ανοίκειο συναίσθημα της αβεβαιότητας που προκαλεί η ίδια ακριβώς συνθήκη. Αν αναγάγουμε το συναίσθημα και σε σχέση με το φύλο, η γυναίκα, που είναι και η μάνα, αποτελεί την πηγή ζωής και συνέχιση του κόσμου. Αυτή η εικόνα της ζωής δε συμβαδίζει με την εικόνα του θανάτου που αποτυπώνεται στη δεύτερη φωτογραφία. Επίσης, η δεύτερη φωτογραφία επιτείνει το αίσθημα του ανοίκειου καθώς η εικόνα που αντικρίζουμε είναι μιας νεαρής γυναίκας που κάνει χρήση παράνομων εξαρτησιογόνων ουσιών σε δημόσιο χώρο αντίθετα με την εικόνα που υπάρχει ότι οι γυναίκες καταχρώνται κυρίως νόμιμες εξαρτησιογόνες ουσίες και φυσικά σε χώρους κλειστούς όπως για παράδειγμα η κατοικία τους. (Nelson – Zlupko, 1995).
Αόρατες ομάδες ανθρώπων
Παρατηρώντας και τις δύο φωτογραφίες, μπορεί κανείς να διακρίνει την ωμή πραγματικότητα. Οι άνθρωποι που απεικονίζονται μπορεί να είναι στο περιθώριο, δεν παύουν όμως να αποτελούν κομμάτια του κοινωνικού ιστού. ‘Ίσως αυτός να είναι ο λόγος που είναι δημοσιευμένες. Για να μπορούν να είναι ορατές και να προξενούν αυτό ακριβώς το αίσθημα του φόβου που χρειάζεται για να είναι τελικά αόρατες. Η αντίδραση στο φόβο είναι η εξαφάνιση, ει δυνατόν, του αντικειμένου που τον προκαλεί. Οι λεγόμενες «σκούπες», που μαζεύουν και πετούν όλα τα «ανθρώπινα απόβλητα», και που επιστημονικά μεταφράζονται ως «μέθοδοι καταστολής», επιτυγχάνουν αυτόν ακριβώς το σκοπό. Να καθιστούν τις ομάδες των ανθρώπων αυτών αόρατες. Η πολιτική τού στρουθοκαμηλισμού είναι μια πολιτική που ακολουθείται από την πολιτεία και απαιτείται τρόπον τινά από τα μέλη της κοινωνίας καθώς επιφέρει γρήγορα αποτελέσματα. Και το γρήγορο είναι αυτό που απαιτεί η εποχή της ταχύτητας στην οποία και ζούμε. Οποιαδήποτε εξυγίανση, αλλαγή ή θεραπεία, προϋποθέτει όχι μόνο διάθεση να διορθώσουμε κατ’ αρχήν τους ίδιους μας τους εαυτούς ως προς τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τους συνανθρώπους μας, αλλά και τον πολυπόθητο χρόνο που τόσο λείπει από την καθημερινότητα. Άρα λοιπόν προτιμητέο είναι να ακολουθήσουμε το «ό,τι δεν βλέπουμε, δεν υπάρχει». Να μην υπάρχει πουθενά καμία εικόνα που να θυμίζει την αδυναμία, την ευαλωτότητα, το φθαρτό της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ίσως βέβαια αυτή η πολιτική να αποτελεί ένα παρακλάδι της πολιτικής της επιβολής μέσω του φόβου. Οι φωτογραφίες που παρουσιάζονται στη αρχή φαίνεται να λήφθηκαν και να δημοσιοποιήθηκαν ερήμην των υποκειμένων που απεικονίζουν. Ο στόχος του φωτογράφου όπως διαφαίνεται και από το άρθρο που τη συνοδεύει, είναι η «κοινωνική αφύπνιση», η «απεικόνιση της καθημερινότητας ενός τοξικομανή» και η επιβεβαίωση ότι «τα ναρκωτικά δεν είναι ούτε ροκ ούτε μαγκιά» (iefimerida, 2013). Δημιουργήθηκαν λοιπόν για να εγείρουν στη συνείδηση του κόσμου την επικινδυνότητα που συνεπάγεται η τοξικομανία μέσω μιας γραφικής απεικόνισης που τα μόνα συναισθήματα που προκαλεί είναι φόβος και αποστροφή. Στη φωτογραφία 1, ο εξαρτημένος είναι μόνος. Γύρω του υπάρχουν αντικείμενα που υποδηλώνουν ότι εκεί είναι και ο χώρος που κοιμάται και τρώει. Στο σώμα του είναι εμφανή τα σημάδια της αρρώστιας. Βρίσκεται έξω σε κοινή θέα κάνοντας κοινωνούς της εξαθλίωσης του έναν αόριστο αριθμό ανθρώπων. Είναι αφοσιωμένος σε αυτό που κάνει και δεν φαίνεται να τον ενδιαφέρει το τί γίνεται γύρω του.
Στη δεύτερη φωτογραφία το υποκείμενο βρίσκεται επίσης σε εξωτερικό χώρο. Αυτή τη φορά το πλάνο είναι ανοιχτό δίνοντας μια ξεκάθαρη εικόνα του ατόμου ως προς το χώρο. Δίπλα της βρίσκεται ένας άντρας που κοιμάται, πιθανότατα άστεγος ενώ η αλληλεπίδρασή τους είναι μηδαμινή. Η γυναίκα φαίνεται βρώμικη. Δίπλα της υπάρχει ένα καρότσι με πράγματα άρα κατά πάσα πιθανότητα είναι άστεγη και το καρότσι αποτελεί όλη την περιουσία της. Η μοναξιά είναι εμφανής. Στόχος και αυτής της εικόνας είναι να καταγγείλει την αδιαφορία της πολιτείας απέναντι στους εξαρτημένους (Parker, 2013). Το μήνυμα δεν αφορά την έλλειψη φροντίδας για το συνάνθρωπο αλλά την αποτυχία της εξουσίας να εξαλείψει τέτοιες εικόνες που ντροπιάζουν την πόλη και καταστρέφουν την ομορφιά του τοπίου και της καθημερινότητας μας κατ’ επέκταση. Στη δεύτερη φωτογραφία η ανάγκη να καταστεί αόρατη η απεικονιζόμενη μπορεί έχει προεκτάσεις που αφορούν και το φύλο. Σε μια κοινωνία που η γυναίκα αποτελεί αντικείμενο οπτικής τέρψης η ανάγκη να διατηρηθεί ως τέτοιο είναι επιτακτική (Λαδά, 2003 ).
Επίλογος
Η εξάρτηση είναι το δημιούργημα μιας καπιταλιστικής κοινωνίας που προάγει την ύλη και όχι τις ανθρώπινες σχέσεις. Οι τοξικομανείς αντανακλούν την κατάρρευση ενός σαθρού οικοδομήματος που με ενέσεις υστερίας προσπαθεί να σταθεί όρθιο. Η διατήρηση της τοξικομανίας ίσως αποτελεί σημαντικό κομμάτι των πολιτικών ελέγχου. Από τη μια οι τοξικομανείς που ελέγχονται εύκολα καθώς θα έκαναν οτιδήποτε για τη διασφάλιση της πολυπόθητης δόσης, από την άλλη οι πολιτικές εκτοπισμού δημιουργούν μια ψευδή εικόνα ενός προστατευτικού κράτους απέναντι στους “υγιείς” πολίτες του.
Ο εξαρτημένος βιώνοντας την αποστροφή της κοινωνίας, ενδοβάλλει το ρόλο του εξιλαστήριου θύματος και μετουσιώνει την κοινωνική βία σε βία προς τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτοτραυματίζεται συμβολικά και πραγματικά, κουβαλώντας μόνος του το βάρος τόσο της δικής του αποτυχίας όσο και της αποτυχίας των κοινωνικών θεσμών. Η βία είναι ο μοναδικός και αναπόδραστος τρόπος συμπεριφοράς και επομένως ασκείται σε όλες του τις κοινωνικές συναναστροφές. Με αυτό τον τρόπο βοηθά την κοινωνία και την οικογένεια να αποποιηθούν τις ευθύνες τους και καθιστά τον εαυτό του το μοναδικό ένοχο για την “επιλογή” της εξάρτησης. Έτσι βιώνεται ολοκληρωτικά ένας κοινωνικός αποκλεισμός που δεν αφορά αποκλειστικά την απώλεια κοινωνικών δεσμών, οικονομικών πόρων και πρόσβασης στην υγεία και στα κοινωνικά και πολιτικά του δικαιώματα (EMCDDA, 2011) αλλά και ένα είδος αυτο-αποκλεισμού του ίδιου του εαυτού.
* Συντετμημένη εκδοχή εργασίας, που εκπονήθηκε στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού «Ποινικό Δίκαιο και Εξαρτήσεις» του ΑΠΘ.
** Εργαζόμενες στο Κέντρο Πρόληψης των Εξαρτήσεων και Προαγωγής της Ψυχοκοινωνικής Υγείας Δ. Θεσσαλονίκης «ΣΕΙΡΙΟΣ»
Βιβλιογραφικές πηγές:
EMCDDA. (2011). THE STATE OF DRUG PROBLEM IN THE ACCEDING AND CANDIDATE COUNTRIES TO THE EUROPEAN UNION. Στο Χ. ΠΟΥΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ (σ. 308). ΑΘΗΝΑ: ΤΟΠΟΣ.
iefimerida. (2013, 11 5). iefimerida ellada. Ανάκτηση 1 7, 2018, από Οι ναρκωμανείς και τα σκέκια της Αθήνας – Εικόνες του φωτογράφου Δημήτρη Μπούρα που προκαλούν φόβο : https://bit.ly/2DSyHBI
Nelson – Zlupko, L. K. (1995). Gender Differences in Drug Addiction and Tratment: Implication for Social Work Intervention with Substance-Abusing Women. Social Work , 40 (1), 45-54.
Parker, L. D. (2013). Photo-elicitation: an ethono-historical accounting and management research prospect. Accounting, Auditing & Accountability Journal , 22 (7), 1111-1129.
Ζώτου, Σ. Κ. (2005, 10). ΧΡΗΣΗ ΟΥΣΙΩΝ ΣΤΗΝ ΕΦΗΒΕΙΑ: ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ. 24-39.
Λαδά, Σ. (2003). ΦΥΛΟ ΚΑΙ ΧΩΡΟΣ: Αρχικές προσεγγίσεις και νέα ερωτήματα ή μεταξύ ορατών και αοράτων. Το φύλο, τόπος συνάντησεις των επιστημών: Ένας πρώτος ελληνικός απολογισμός (σσ. 1-8). Μυτιλήνη: Πανεπιστημίο Αιγαίου.
Μπαμπινιώτης, Γ. (2002). ΛΕΞΙΚΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ. ΑΘΗΝΑ: ΚΕΝΤΡΟ ΛΕΞΙΚΟΛΟΓΙΑΣ.