Μία πολύ καλή φίλη από την Ινδία μου είπε ότι θα πρέπει να με φωνάζουν: Naya-Austerity-Koulocheri επειδή αναφέρω τη λέξη ‘λιτότητα’ συχνά- πυκνά: σε συζητήσεις, εργαστήρια, εργασίες, άρθρα, σεμινάρια, συνέδρια. Αηδία έχω καταντήσει.
Αλήθεια σας λέω και πρέπει να με πιστέψετε κανένα φετίχ δεν έχω με τη λιτότητα. Και ο ήχος της μου τσιτσιρίζει τ’ αυτιά.
Εάν η λιτότητα ήταν ένα πράγμα ξεκομμένο από την κοινωνία και τη δημόσια υγεία, δε θα ασχολιόμουν και τόσο εκτενώς με την πάρτυ της. Αλλά, η υγεία δεν προστατεύεται σε κενό αέρος. Οτιδήποτε συμβαίνει στο μακρο- και μικρο-οικονομικό περιβάλλον την επηρεάζει. Είναι ένα αγαθό βαθιά πολιτικό.
Μία μερίδα της επιστημονικής κοινότητας που ασχολείται με τη δημόσια υγεία φαίνεται να το καταλαβαίνει και να απομακρύνεται από την καθαρά ‘ιατρική προσέγγιση’. Λίγη λογική έχει να μιλάμε για καμπάνιες κατά του καπνίσματος, για φυλλάδια ενημέρωσης, για επιδημιολογικούς δείκτες, για πιο υγιεινή διατροφή, χωρίς παράλληλα να μιλάμε για οικονομία, πολιτική, ανισότητες. Και μάλιστα, θεωρείται πλέον σίγουρο ότι εάν φτιάξεις τα τελευταία 3, έχεις θωρακίσει με τον καλύτερο τρόπο την υγεία του πληθυσμού σου και έχεις αποτρέψει ένα δυσβάσταχτο οικονομικό βάρος για πολλές μελλοντικές δεκαετίες.
Γι’ αυτό το λόγο εκτιμώ βαθιά τους ερευνητές/-τριες που με το έργο τους έχουν αναδείξει αυτές τις πτυχές και προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα τον κλάδο της δημόσιας υγείας: Μarina Karanikolos, David Stuckler, Sanjay Basu, Martin McKee, Irene Papanicolas, Richard Wilkinson, Michael Marmot (οι δύο τελευταίοι είναι σαν να λέμε υπερ-σταρς) και άλλοι.
Θα σας πω μία ιστορία, προσαρμοσμένη από το βιβλίο των Stuckler και Basu, The Body Economic (2013)[1].
Μια φορά και έναν καιρό, ήταν μία πολύ φτωχή χώρα, Ισλανδία την έλεγαν. Αλιεία και τουρισμός ήταν οι βασικές οικονομικές δραστηριότητες των κατοίκων. Στα μέσα του 1990, όμως, η κυβέρνηση αποφάσισε ότι η Ισλανδία δεν μπορεί να παραμείνει η Ψωροκώσταινα της Ευρώπης αλλά ο ρόλος που της πρέπει είναι εκείνος του φορολογικού παραδείσου για τους ζάμπλουτους του κόσμου. Την αρχή την έκανε η IceSave με επιτόκια 6% για προσέλκυση λαχταριστών ξένων επενδύσεων. Κάπως έτσι, η Ισλανδία θεωρήθηκε “the greatest success story in the world”.
Να μη σας τα πολυλογώ, ισλανδικές τράπεζες είχαν επενδύσει πολλά λεφτά στην αγορά ενυπόθηκων δανείων από τις ΗΠΑ και στο αμερικάνικο χρηματιστήριο, με αποτέλεσμα – όταν το 2008 έσκασε η φούσκα στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού – πολλές ισλανδικές τράπεζες βρέθηκαν εκτεθειμένες στους επενδυτές τους (με πρώτη και καλύτερη την IceSave).
Άσχημα τα πράγματα για τους/τις Ισλανδούς/-ες.
Το συνολικό χρέος εκτινάχτηκε στις 9.5 τρισεκατομμύρια ισλανδικές κορώνες – πάνω από το 900% της αξίας της εγχώριας βιομηχανικής παραγωγής, το δεύτερο υψηλότερο ποσοστό στον κόσμο. Πάνω από το 1/3 των Ισλανδών έχασαν κάποιο περιουσιακό στοιχείο, στις πιο πολλές περιπτώσεις το σπίτι τους.
Τώρα εάν παίζαμε σε ταινία θα είχα επιλέξει αυτό το μουσικό θέμα … τα ρα ρα τα ρα… ήρθε ο Γκοντζίλα!!
Το 2008, η Ισλανδία ζήτησε από το ΔΝΤ να αναπτύξει ένα πακέτο διάσωσης για τη χώρα. Ως συνήθως, το πλάνο περιελάμβανε γενναίες δόσεις λιτότητας. Η Ισλανδία θα λάμβανε δάνειο $2.1 δις αλλά η κυβέρνηση θα έπρεπε να πετσοκόψει τις δημόσιες δαπάνες κατά 15% του ΑΕΠ.
Τα μέτρα λιτότητας επικεντρώθηκαν σε τομείς τους οποίους οι οικονομολόγοι του ΔΝΤ δε θεώρησαν και τόσο σημαντικούς για την οικονομική ανάκαμψη. Κάπως έτσι, ζητήθηκε από την κυβέρνηση να μειώσει κατά 30% τις δαπάνες του συστήματος δημόσιας υγείας.
(Μήπως σας θυμίζει κάτι; Εάν ναι, έχω να δηλώσω ότι οποιαδήποτε ομοιότητα με υπαρκτά πρόσωπα και καταστάσεις είναι εντελώς συμπτωματική).
Γιατί όμως οι καταξιωμένοι επιστήμονες του ΔΝΤ πρότειναν αυτά τα μέτρα; Δεν νομίζω ότι το έκαναν από κακία. Στην πραγματικότητα, ένα λαθάκι έκαναν οι άνθρωποι σε κάτι υπολογισμούς. Τους καταλαβαίνω. Για παράδειγμα, κι εγώ ταλαιπωρούμαι ακόμα με την ευκλείδεια διαίρεση. Στη Ελλάδα, είχε αναφερθεί κάτι σχετικό αλλά πολλή σημασία δε δώσαμε, έχουμε και με πιο σοβαρά πράγματα ν’ ασχοληθούμε. Άντε από δω.
Πού έκαναν το λάθος; Στον υπολογισμό των δημοσιονομικών πολλαπλασιαστών. Οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές δείχνουν πόση απόδοση μπορεί να περιμένει η κυβέρνηση για κάθε $1 δημόσιας δαπάνης. Με άλλα λόγια, αποτυπώνουν τον αντίκτυπο της κυβερνητικής επένδυσης στην οικονομική ανάπτυξη. Εάν ο πολλαπλασιαστής είναι πάνω από 1, τότε η δημόσια δαπάνη αποφέρει κέρδη και ευνοεί την ανάπτυξη, αφού η απόδοση είναι πάνω από $1 για κάθε δολάριο που επενδύεται. Εάν ο πολλαπλασιαστής, είναι κάτω από 1, τότε η δημόσια δαπάνη οδηγεί σε ζημία, με επιστροφή κάτω από $1 για κάθε δολάριο που επενδύεται. Τα παιδιά στο ΔΝΤ υπολόγισαν το δημοσιονομικό πολλαπλασιαστή για όλες τις χώρες σε 0.5, τουτέστιν, η δημόσια δαπάνη θα οδηγούσε σε ύφεση και όχι σε ανάκαμψη.
Ε εκεί έγινε το λάθος: 1) στον υπολογισμό τους δε χρησιμοποίησαν πραγματικά δεδομένα – μη με ρωτήσετε πώς έβγαλαν το νούμερο αυτό, ιδέα δεν έχω – 2) υπέθεσαν ότι όλοι οι τομείς στους οποίους επενδύεται δημόσιο χρήμα έχουν την ίδια βαρύτητα (ότι για παράδειγμα η δαπάνη σε νοσοκομεία θα έχει τις ίδια επιπτώσεις με τις στρατιωτικές δαπάνες).
Σ’ ένα πανέμορφο paper[2], οι Stuckler και συνάδελφοι χρησιμοποίησαν δεδομένα 10 ετών από 25 διαφορετικές ευρωπαϊκές χώρες, ΗΠΑ, Ιαπωνία και έδειξαν ότι στην πραγματικότητα ο πολλαπλασιαστής είχε αξία (περίπου) 1.7 για το σύνολο της οικονομίας. Επομένως, η λιτότητα θα οδηγούσε σε καθεστώς ύφεσης (όπως και έγινε στην Ελλάδα).
Και προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα. Υπολόγισαν το πολλαπλασιαστή για κάθε τομέα της δημόσιας πολιτικής. Η υγεία και η εκπαίδευση είχαν τους υψηλότερους δημοσιονομικούς πολλαπλασιαστές: 4.32 για τη πρώτη και 8.24 για τη δεύτερη.
Αυτά μάλλον τα έμαθαν οι Ισλανδοί και αποφάσισαν να μην υποκύψουν στο πακέτο διάσωσης του ΔΝΤ. Ψήφισαν ‘όχι’ στο δημοψήφισμα κα κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Οι δημόσιες δαπάνες αυξήθηκαν από 42.3% του ΑΕΠ (2007) σε 57.7% του ΑΕΠ (2008). Η κυβέρνηση αύξησε τον προϋπολογισμό για την υγεία από 380,000 σε 453,000 κορώνες. Διατήρησε το δίκτυ κοινωνικής προστασίας, θέτοντας σε εφαρμογή προγράμματα σιτισμού, εύρεσης εργασίας, στέγασης. Οι συνολικές δαπάνες για προγράμματα κοινωνικής προστασίας αυξήθηκαν από 280 δις (περίπου $2.2 δις) σε 379 δις (περίπου $3 δις) κορώνες κατά την περίοδο 2007-09. Ενίσχυσε τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις μέσω ελάφρυνσης του χρέους τους. Και άλλα πολλά.
Το αποτέλεσμα; Ήταν σίγουρα να ζήσουν οι Ισλανδοί καλά (ή τουλάχιστον πολύ καλυτέρα από τους νοτιοευρωπαίους γείτονες τους). Αυτό δείχνουν όλοι οι δείκτες υγείας του πληθυσμού. Και να ευημερήσουν. Αυτό έδειξε ο ρυθμός ανάπτυξης της χώρας από το 2011.
Την επόμενη φορά που θα φοβηθούμε μήπως πέσουμε θύματα τρομοκρατικού χτυπήματος από τον Γκοντζίλα, θα πρότεινα: 1) να βεβαιωθούμε ότι δεν είναι ήδη εδώ και σουλατσάρει ανενόχλητος στους δρόμους της Ομόνοιας 2) ν’ ανοίξουμε κανένα βιβλίο. Η επιστημονική γνώση και η εμπειρία άλλων κρατών έχουν μερικές φορές ευεργετικά αποτελέσματα.
[1] Stuckler, D. and Basu, S. (2013). The Βody Economic. 1st ed. Allen Lane
[2] Reeves, A., Basu, S., McKee, M., Meissner, C. and Stuckler, D. (2013). Does investment in the health sector promote or inhibit economic growth. Globalization & Health, 9(1)